Eposi shqiptar
Përgatiti: Rrahim Sadiku
Cikli i këngëve kreshnike është realisht epos legjendar shqiptar, pasi ai ka tri veçoritë kryesore për t’u cilësuar dhe trajtuar si i këtillë: epizmin, frymën heroike dhe legjendarizmin.
Ky epos është i përbërë nga këngë të ndryshme epike, të cilat kur këndohen shoqërohen kryesisht me lahutë. Në qendër të këtij eposi, qëndrojnë dy vëllezërit, Mujsi (Muji) e Siylli (Halili) dhe historitë e tyre e rrethit të tyre. Në popull ato krijime poetike, nijen si këngë kreshnikesh, këngë të Mujsit e të Siyllit, këngë të moçme trimash, këngë lahute etj. Ky epos, që përbën një pjesë të rëndësishme të epikës legjendare shqiptare në përgjithësi dhe që mbetet relikt i nderuar dhe i çmuar etnokulturor, bëhet edhe më i rëndësishëm me mesazhin e madh që sjell: rezistencën në emër të lirisë, të së drejtës e të dinjitetit.
Besohet këngët kreshnike filluan të krijohen diku pas Kryengritjes së Madhe Ilirie (që ndodhi në vitet 6 – 9 të erës sonë) dhe që vazhduan të krijohen më me intesitet në kohën e dyndjeve sllave. Por, edhe pse në themel janë krijime shumë të lashta, këngët e eposit shqiptar kanë filluar të mblidhen e të studiohen mjaft vonë. Për të shkroi një fragment të shkurtër albanologu i njohur Gustav Majer më 1896 në librin e tij "Albanesiche Studien" VI. Mbledhja edhe botimi i këtij eposi në vitet e 20-ta të shekullit të kaluar. Ndër botimet kryesore të gjertanishme do të mund të përmendeshin : "Epika legjendare", vëllimi I dhe II (1996, 1983), "Chansonnier épique albanais" (antologji frëngjisht, 1983) "Këngë kreshnike" (Prishtine, 1974). Atë kohë, krahas mbledhjes dhe botimit të këngëve, që ruheshin e kultivoheshin nga rapsodë të njohur, fillojnë edhe studimet për eposin e kreshnikëve. Në fillim ato qenë kryesisht shënime të thjeshta e mbresa, që erdhën duke u thelluar e u zgjeruar disi gjatë viteve '30, për të arritur sot një nivel mjaft të kënaqshëm. Kurorëzimi i gjithë kësaj punë studimore u bë me simpoziumin "Epika heroike shqiptare", (Tirane, 20-22 tetor, 1983), ku morën pjese edhe mjaft studiues të huaj dhe materialet e te cilit u botuan të plota në përmbledhësin "Çështje të folklorit shqiptar", vëll. II dhe III (1986).
Eposi i kreshnikeve përshkohet fund e krye nga ndjenja liridashëse dhe luftime kundër zaptuesëve të tokave të të parëve dhe nga epizmi i rrëfimit. Epizmi na pasqyrohet në madhështinë e heronjve dhe të botës që i rrethon, në përmasat e larta dhe tradhtitë tronditëse, në ndjenjat dhe mendimet e thella, në gjatësinë e këngëve që janë me nga 100, 200, 500 e 1000 vargje. Këngët (pjesët përbërëse të eposit) kanë kruesisht vargjeve të gjata, pjesa më e madhe janë me dhjetërrokësh të bardhë, pasi ai jep mundësi të gjera shprehëse. Në të njëjtën kohë, në epos janë të pranishme edhe detajet, situatat, trajtimet, intrigimet, dramat, tragjeditë, që bëhen edhe më të realizuara përmes rrëfimit epik. Të gjitha këto e plotësojnë dhe madhërojnë frymën heroike të tij. Heroizmi këtu del spontan, i brendshëm, duke buruar nga domosdoshmëria e rezistencës dhe e përballimi i rreziqeve e vështirësive.
Eposi shqiptar përshkohet edhe nga mendimi poetik legjendar, që gjithnjë i paraprin mendimit poetik historik. Ky tip mendimi specifik brenda eposit të kreshnikëve karakterizohet nga prania një lënde të gjerë poetike dhe lidhet drejtpërdrejt me poetiken mitologjike. Kjo arrihet përmes një varg figurash mitike, tipike shqiptare, që në epos kanë cilësinë e personazheve artistike: zanat, të lumet e natës, orët, shtojzovallet, gjarpërinjtë që u japin force kreshnikeve ose u shterojnë plagët ; zogjtë që paralajmërojnë ngjarjet ose marrin e shpien amanete; vende të kulteve pagane: Mrizet e Mëdha, Lugjet e Verdha, krojet, pyjet, shpellat; trupat qiellore që komunikojnë me njerëzit ose "marrin ndore’, Dielli, hëna, yjeyt; "shpjegimet" e origjinës mitologjike të kreshnikeve (Muji u bë i tille, p.sh., nga që piu "tamel gjini nga zanat) ; lindjet dhe rritjet e mrekullueshme (p.sh. maturimi si kreshnik që në moshën shtatëvjeçarë); ngrafisjet (ngurosjet) dhe çngurosjet e heronjve; vdekjet dhe ringjalljet; metamorfozat e lloj - llojshme fantastike (p.sh. kthimi i njeriut në qyqe) ; mjetet ndihmese të mrekullueshme ose, siç janë quajtur ndryshe, mjetet magjike (unaza magjike, qumështi i gjirit të nënës, lëngu i luleve, uji që shëron sytë, molla e arte) ; kundërshtaret përbindësha (Arapi i zi, Bajlozi) ; etj.
Në vazhdim po sjellim këngën “Fuqia e Mujit” që merret e para nga të gjitha këgët tjera të këtij eposi:
Fuqia e Mujit
Lum e lum për t’lumin Zot,
Nu’jem kanë e Zoti na ka dhanë!
Kur ish’kanë Muja djalë i ri,
M’a kish ҫue baba n’rrogë t’u nji zotni;
Ҫoban lopësh zotnija e ka ba,
Për gjith ditë bjeshkët Muja tu’i kërkue;
Për gjith ditë ndër gurra t’u u freskue,
Për gjith ditë ndër mriza tuj pushue,
Rrugë as shtek pa njoftë nuk ka lanë,
M’i ҫon lopët gjithherë ku s’i’n kanë,
‘i natë lopët ҫobanit i paskan hupë,
E tu shpija nu’ka mujtë me dredhë,
Buzë nji shkambit m’u ndalë asht ngushtue,
Asht ulun djali aty për me fjetë.
Paj dy djepa aty ki’n qillue;
E kanë marrë brimën e tuj kjajtë,
M’asht afrue Muja me i shikue,
Po i pajton tuj i pëkundë,
E t’dy djepat ika vu në gjumë.
Zbardhi drita e dy Zana kanë ardhë.
“Ty, qysh t’thonë – Mujon e kanë pvet -
Zo’! ҫ‘te ka pru n’këtë ven, shka t’ka tretë?!”
Muja atëherë shka u ka thanë:
“Rrogtar lopësh unë kam qillue,
Për gjith ditë kto bjeshkë i kam kërkue,
Mue rreziku sot ka ardh me m’ndeshë
M’kan hupe lopët, askun s’kam mujt me i gjetë.
Ktu m’xu nata e u ungja për me fjetë,
S’mylla sy prej vajit, qi kam ndie,
Ishin kanë tuj kjajtë këta dy thmi,
Kurrkund ҫajre thmija nu’m’kanë lanë,
M’u kanë dhimtë e jam hudh me i pajtue,
I pajtova e sa grima n’gjumë i kam vndue…
Po Zo’! shka jeni me gjith kët dritë?!”
“Zana jemi, Mujo, tuj shetitë,
Tuj u sjellë na njerzvet me u nimue,
Ti ҫ’farë ndere, Mujo, po na lyp?
Qi dy djepat na ike vu në gjumë?
A do forcë, Mujo, me qindrue?
A do luftë, Mujo, me liftue?
A do gja, Mujo, a do mall?
A do dije, Mujo a do guhë?
Lyp shka te duesh” - Mujes te i kanë thanë.
Kqyre Muja atëherë ka qitë e ka thanë:
“Shpesh po m’ngucin ҫobanija,
Shum inati ҫobajt si ma kanë,
Paj me forcë me ja’u kalue unë due”
Njana shoqes zanat atehere te’i kanë thanë:
“Tamel t’gjinit Mujes duhet m’i dhanë!”
Tamel gjinit i kanë dhanë me pi,
Me tri pika djalin m’a kan ngri.
E i ka falë Zoti kaq fuqi,
Sa me e lue shkamin ma t’madhin!
“Kape gurin!” - Zanat i kan thanë.
Nimi okesh o njaj guri ish’kanë.
E ka kap gurin nimi oksh
Badihava peshue me duer e ka,
Der n’nye t’kamës e s’ka mujt ma.
Njana shoqes Zanat atëherë i kanë thanë:
“Edhe do tamel Mujes me ja dhanë!”
E ka marrë tamlin Muja e e ka pi,
E ka kapen gurin me e peshue,
Deri në gu ai gurin e ka ҫue,
E ka ungj n’tokë e ka pushue.
Zana e madhe sa mirë paska thanë:
“Edhe pak gji na Mujes me i dhanë.
I kanë dhanë edhe pak gji për me pi,
Sa don Zoti te’i ka dhanë fuqi.
E e ka marrë gurin me e peshue,
Deri ne shok (brez) gurin e ka ҫue.
E kanë pa zanat e janë kqyrë,
Njana tjetrës prapë te i kanë thanë:
“Po na duhet gji Mujit prapë me i dhanë!”
E ka marrë Muji o gji për me pi,
O, se ҫ’po i ep Zoti shumë fuqi!
Kenka ba si m’u kanë drangue,
Ka marrë gurin aj me e peshue,
N’cep të krahit Muji e ka vndue,
Njimi okësh gurit i ka qindrue.
Njana shoqes zanat te’i kanë thanë:
“Tjetër gji Mujit ma mos me i dhanë:
Pse tjetër gji Mujit na o me i dhanë,
E rrafshon dynjajen anë m’anë!”
Atëherë zanat Mujin p’e kshillojnë,
Se me t’vogël ato qi po flasin:
Përmbi krye hana tuj i shikjue,
Përmas shkamit hija tuj’u zgjatue,
Sa miqsisht me ta kanë kuvenue.
Kqyre zanat, Mujit shka i kanë thanë:
“Si vlamth na, Mujo, duem me t’ nxanë,
Fol ti, Mujo tash shka po thue?”
“Ku t’jem ngusht, ju zana me m’nimue!”
E ka falë o Zoti shpejt sabahin,
Frik e frik aj Muji kanka ҫue,
I ka gjet lopët e në shpi ka shkue.
N’fushë t’Jutbinës Muji kur a ra
krejt shokt t’mbledhun i ka pa.
Se me Mujin aty i’n kenë msue,
Me ja mujte Mujit tuj ladrue.
Kqyre seri Muji shka ka ba:
I a ka nisë me ҫobaj me ladrue,
Send ma t’fortin me dorë kapë e ka,
Pesë konopë perpjetë i ka dhanë,
As kurrkush me folë nuk po flet!
As me thane gja kuj n’men s’oi i bjen.
Ken pe rrok shtri n’tokë po e qet!
Prej zotnisë Muji asht largue,
Punt e veta do vet me i drejtue.
Prej zotnisë burri sa asht da,
Ka dredh n’shpi, nanën për me pa.
Ja ka nisë o Muji tuj punue
Ja ka nisë o Muji tuj luftue!
Ja ka nis o ren o me fitue.
E n’sa lufta Muji qi paska ra.
Ai me nderë gjith’ kenka da.
Lufta e Budimës
(Këngë kreshnike, sipas stilit të krijimtarisë popullore)
Lum për ty, për Zotin t’ lumin!
Pa nis hana me prerue,
Pa nis fusha me u prarue,
Pat lshue zanin Gjeto Basho Mujsi:
Ka ardh koha tha venit me i nimue,
vllaznit panon’ neve na kan’ ftue,
N’pik’ t’munit ata kan’ ra,
S’pi le anmiku me pa gja.
N’tok’ t’tyne metun si t’huj,
Pa ju dhimt m’doket kurrkuj!
Moti luftes s’ju kemi afrue,
Jemi zbut k’shtu nej liftue,
Jemi zbut e ba si thmi,
N’bisht t’ lahutes tue lue e tuj pi!
Dil e prina ti Sokole Siylli,
Foli Mujsi sa ushtoj pylli.
Po shkoj tha zanat me i ngjatjetue,
Djal e shoq ato m’i kanë nimue,
Krah na bahen ato pa pritue!...
Menjiherna tek jemi ftillue,
Kena shkue kah Gjyteti i Bardhë,
Po prej s’lodhmi n’gjumë jemi harrue!
Janë dal cuba krahet me na i marrë,
Zana e malit aty na u ka diftue,
Qohi djema mos prishi me u que,
Mos po doni gjallë me ju zanun,
Mos po leni armt’ me j’au marrun!?
Gjam të madhe Mujsi qi ka ba,
Dridh janë burra e gra,
Janë dridh thmija e ushtria,
Jemi nis drejt tyne me furi,
I kemi pre si pritet bari,
Thonë kuq u banen fusha e mali.
Manej zanat na kanë qetsue,
Kemi hangër e kemi pushue,
E te Tuna shpejt kemi mrri.
Matan’ u shihshin t’mdha ushtri,
Krejt t’kërlesht e lubi
Ka nis friga neve me na hi.
Mujsi neve mirë na ka kuptue,
Na ka kqyr e foli pa na ka miklue:
Mos i kshyrni ata si po duken,
Se të madhe ata e kanë tutën!
M’kat bahet ata me na mujt,
Ma m’kat bahet ne vetin me rujt.
Kur pa prit ni zanë na u afrue,
Po ju lutna dhe mirë me më ndigue:
Kthenu mrapa e shkoni n’ shpi,
Runi gra, runi vllazni,
Runi venin qi ju ka met,
Panonia për ju ka dek!
Unë jam zanë e zotat m’dojnë
Edhe t’ardhshme m‘ kallxojnë.
Ktu ka ardhu nji mret prej larg,
I ka shtru qytetet varg,
Male t’nalta e lugina t’fella,
I ka ba me t’ hi n’shpirt mnera!
M’ka than’ s’asht ma koha juj,
Shkoni pushoni n’dhevin tuj!
Aj ka dek po i ka met emni,
Panonin tash tonën e kemi...
Foli zana e Mujsi bërtiti,
Mbi kokë shpatën e vërviti!
Na tha: na si lypsa mas nuk shkojna,
Adheun na prej ktu e mprojna!
Për pa dekun na t’ tanë
Venin tonë nuk mujmë me dhanë,
Toka jon’ me nis me u shqye,
Jesim jetima, si t’pa krye!
Si t’na e marrin Panoninë e gjanë.
Na e marrin edhe tokën e vorreve,
Na metin thmija jasht oborreve.
Rrogtar paj do t’mesim na,
Na me punue e me g’xue ata!
Zana keshi e shkoi shpejt,
Ne mbi Tunë u nisëm drejt,
Uj’ i madh Tunës ish tubue,
S’kishmi mjete me kalue.
Fort u idhnue Gjeto Basho Mujsi!
Me za t’fort’ Gjogut i ka bërtit’,
O vllazen, i kan’ dalen kriht!
Ka nis Gogu me fluturue,
Nja ka nja anej na ka que,
Ushtrit’ shum’ jan befasue,
Jemi lodhun me jav’ tue liftue,
Shumë armiq mbi neve kan’ ra,
Gjith’ me brima, po keq janë da.
I kermi ba me i kjajt nane e vet!
Ajo fush’ o krejt rrafshina
Ato livadhe me bari e lulina
I kemi mush me trupa t’dekun!
Jemi nisun me shku ka Artina,
Msum manej se po thoshin Budima.
Aty vllazen nami qi u ba,
Kemi pre o vllazen kemi gri,
Deri n’gu n’gjak kemi sharrue,
Deri n’qill piskamat qi kan shkue,
Dilli a fsheh, s’ka mujt me shique.
Pa kan’ ardh do hije t’kqija
E kan’ nisun me na msu
Ushta e shpata aty na jan’ thy
Njimbdhet plag’ Mujsit ja kanë ba!
Ba si lyps aj Sokole Siylli,
Kemi pshtue se na doli dilli.
Kemi pshtue po pak ishmi met.
Ora e Malit erdh e na tha drejt:
Me marr udhën ju n’shpi mu ftillue,
Për ju lufta ktu ma ka marue,
Zot i Madh ashtu ka venos!
Jemi kthye me zemrën plague,
Miq e shok atje kemi vorrue,
Shka me ju than’ na nuseve t’reja,
Shka me ju than’ na grave t’veja,
Shka me ju than’na naneve shkrumue?
Kemi kja e prej lotve jemi la...
Po gjith’udhes e keqja nuk na u da.
Kishin dal do hordhi t’egra,
Vjedhshin delme e vjedhshin keca,
Kishin ardh prej do veneve ku rri bora,
Ftyrpalana e krejt t’bam horra.
Vendit ton’ ata ja kishin msy!
Po a durohen tha Mujsi k’ta përbri,
A jetohet me ta në fqinsi,
A punohet me ta a gzohet?
O me ta duhet veҫ t’liftohet!
Kemi luftue e i kemi farue,
Po si bari ata shpejt jan’ shtue,
Për grabima shkojshin pa pushue.
Dame bajshin kopshtive e shpive,
Digjshin mullar’ e stane t’ bagëtive
derë për jetë kun s’dojshin me lan’!
Dy muj lufte me ta kan’ kalue
Ka ardh dimi e ata kan’ ftillue,
Me pushue e për me u forcue,
Ma pranveren ata ktu i kena!
Kshtu tha Mujsi e ashtu ka m’u ba,
Mlidhni hae edhe mlidhni gja,
Luft’ e gat po na pret me sllavin!..
Ah,shum’ vjet o vllazen kanë kalue,
Sllavi erdh e me luft’ s’u farue,
Zanat lodh shum’ tue na nimue,
Po si duket fati e kish shkrue,
Toka jon’ me ardh tue u pakue,
Fara jon’gati me marue...
Po na thojke Gjeto Basho Mujsi:
Ka ma shkue besa koh’ e gat,
Ka me ardhun dita si t’ish nat’,
Ka me shkue gjaku zhag pa nal,
Ka me vujtun toka, ka m’u kall,
Mu si peni kemi me u hollue,
Po nuk shuhmi, kena me vazhdue...
N’Log t’Zanave sod jemi tubue,
Me pushue, nodhit m’i kujtue.
Paj, shumë vjet n’lufta kem kalue,
Pak jami met e fort shumë kanë shkue
Met pa buk’ e varrtë pa i mjekue!
Po t’venosun venin për me pshtue.
Shumë anmiku knena na ka dal’...
Nga trashëgimia jonë
Përgatiti: Rrahim Sadiku
Miti shqiptar ka zanafillë të hershme, që nga fillimi i mbamendjes njerëzore dhe ajo pjesë që ka mbetur e ruajtur deri në ditët tona, na del e realizuar përmes personazheve me mundësi, porosi dhe veti tejet të ndryshme, pothuaj gjithnjë të mbinatyrshme dhe të vëna në funksion të ngjarjes e të kohës, në të cilën ndodh ngjarja. Kjo vazhdimësi mijëvjeҫare ka mundësuar të mbeten të ruajtura shumë besime të vjetra,shumë preokupime të njerëzve të asaj kohe dhe të shihet edhe komunikimi ndërkulturor i njerëzve dhe popujve të asaj kohe. Kjo del nga të përbashkëtat dhe dallimiet e mitikës së tyre. Shumë personazhe mitike barten nga miti në mit, nga populli në popull, nga rrëfimi në rrëfim dhe dallojnë njëri nga tjetri vetëm me emër, të cilin e marrin sipas fjalëve të gjuhës në të cilën krijohet, po kanë veti dhe kryejnë veprime të njëjta.
Miti shqiptar,me të veҫantat dhe të përbashkëtat që ka me mitet e popujve tjerë, ka zgjuar interes për studiuesit, fillimitsh të atyre të huaj, si Peterseni, Hahni, Majeri e të tjerë. Edhe pse kemi institucione të shumta për studimin e trashëgimisë, kulturës e artit, mitika shqiptare nuk është studiuar e krahasuar në nivelin që e meriton. Mitologjia shqiptare, si shkencë, është shumë e re dhe ata që merren si profesionistë me të, kanë punuar shumë pak për studimin e miteve, për nxjerrjen në dritë të të gjitha figurave mitike; nuk është marrë sa duhet me autenticitetin e personazheve mitike dhe edhe më pak është bërë për krahasimin e mitikës sonë me mitikën e popujve të tjerë.
Megjithatë, lënda është, mundësitë janë, janë edhe ekspertët. Besojmë se mitika shqiptare do ta arrijë shpejt edhe nivelin e duhur shkencor.
Disa nga personazhet e mitit shqiptar:
1. ORA është figurë mitike, me bukuri të rrallë, mendjendritur dhe e gatshme gjithmonë për veprim, për të sjellë mira dhe ndëshkime në mjedisin e saj dhe ndaj atyre qenieve me të cilat ka të bëj. Po, në në krijimtarinë popullore ajo të shumtën simbolizon fatin e mirë dhe ardhjen e një kohe me mbarësi. Nga kjo duhet të ketë ardhur edhe emërtimi shqip për matjen e kohës: orë – e ardhme, fat.
2. ZANA E MALIT ka pak a shumë veti të ngjashme me Orën, por ajo paraqitet më e lëvizshme, më e bukur, me veprime më të ngushta, po më të Zana e malit është krijesë mitologjike shqiptare me veti tepër origjinale autoktone dhe e krahasueshme më tepër me figura të këtilla ballkanike dhe malore të popullsive në gadishullin ballkanik dhe është mjaft larg e krahasueshme me Artemidën e grekëve,Dianën e romakëve. Vështire se mund të shkohet në një krahasim deri te Thana e ilirëve. Sipas traditës, ato kanë dy karaktere: i zbutur, i cili ndihmon kreshnikët në betejat e tyre, dhe karakteri idhnak i cili shiton (nguros) kur iu prishet qetësia. Brirët e dhive të egra janë mbrojtja dhe dobësia e zanave. Zanat ruajnë territoret e veta me xhelozi edhe shitojnë ata që u prishin qetësinë apo i befasojnë kur janë duke lozur nëpër livadhet e maleve. Prandaj edhe kur shkohet në mal është traditë të bëhet zhurmë për t'i njoftuar ato për afrimin e njeriut. Zana është edhe simbol i pjellorisë.
3. NANA E VOTRËS është kuptim artistik për votrën (vatrën) pasi ajo te shqiptarët është simbol i ezistencës, e ruajtur si e këtillë që nga rendi fisnor, ku pas fisit, vatra që i përkiste familjes dhe individit brenda saj, ishte ajo që e bënte njeriun të ndjehej dikushi, të kishte mëvetësinë dhe kjo na del edhe në krijimtarinë popullore, prandaj që të ruhej e të kultivohej jeta në vatrën familjare kujdesej Nana e Votrës.
4. FATTHËNAT janë, hyjni të lashta në mitologjinë shqiptare, me origjinë nga epoka e matriarkatit, plaka të thinjura, në shumë raste duke tjerrë li ose lesh, ose duke krehur flokët. Shpesh identifikohen me tri motrat që përcaktojnë fatin e fëmijës.
5. NDORJA e SHPISË në disa variante të krijimeve popullore barazohet me Nanën e Votrës.
6. DRITËZA E DETEVE është një lloj sirenës, por me tipare autentike në mitologjisë popullore shqiptare.
7. FLOҪKA ose Nusja e ujërave në krijimtarinë popullore shqiptare ishte një vajzë shumë e bukur, me flokë të gjatë. Ajo ruante ujërat e lumenjve dhe të liqeneve dhe ishte frymëzuese për lundërtarët e kurijuesit. Jetonte kryesisht nëpër rrjedha të lumenjëne e nëpër liqej.
8. GËRSHËTEZËN e takojmë në krijimtarinë popullore (shpesh edhe në atë artistike) gjithmonë si një vajzë shumë të bukur, me flokë të lidhura gërshet ,me buzëqeshje të skalitur në fytyrë dhe shpesh na paraqitet me tipare që gjasojnë me ato që Floҫkës.
9. DHEVËSHTRUESI mbetet figurë tipike e mitologjisë popullore shqiptare, që paraqitet në trajtë antropomorfe. Netëve të pranverës ai i vë veshin dheut, për të përgjuar në mos vjen njeri për së largu, apo për të dëgjuar zhaurimën e ujrave të nëndheshëm. Del gjithnjë kaluar në vithe të Dhamsutës, pelës së pagojë që kalon male e dete dhe shpie larg.
10. PËRBINDËSHI është personazh i përrallave dhe i besimeve popullore shqiptare, me trup jashtëzakonisht të madh e me fuqi mbinjërzore. Përfytyrohet si llupës i madh, që ha mish njeriu, rrëmben vajza dhe i fut nën dhe, ku ka banesën e tij. Në Elbasan thonin se Divat kishin për detyrë të vlonin ujët e Llixhës nëpër kazanë të mëdhenj.
11. FATET gjithmonë paraqiten si tri gra që formojnë një figurë të vetme. Ato paraqiten si krijime të besimeve popullore e në përralla dhe zakonisht duken natën e tretë pas lindjes së fëmijës. Ato shkojnë te djepi i të posalindurit/ posalindurës dhe i caktojnë fatin e jetës, pasi ishte traditë që me atë rast të bëhej kremtë e familjare, që quhet “nata e bukës së ardhun”. Për këtë rast, pasi piqej buka e gatuar me miell të zgjedhur, ajo thyhej mbi djepin e fëmijës dhe pas kësaj ceremonie i vihej emri foshnjës.
Çdo e mirë që arrin njeriu në jetë, po sidomos pësimet i vishen vendimit të tyre dhe njerëzit ngushëllohen duke thënë: kështu e shkruan Fatet.
12. BUSHI na del një qenie gjithnjë e etur, e përfytyruar si kafshë e cila jetonte nëpër këneta e ligatina dhe ndillte shi duke ulëritur.
13. VITORJA është figurë e pranishme më shumë në përralla dhe ka pamjen e një gjarpëri me brirë të artë. Besohej se ajo pillte ari e sillte lumturi aty ky shkelte. Në disa përralla na del edhe si gjarpër i shkurtër e i trashë, i bukur e pa helm që rrinte në vrima të mureve të shtëpisë e sillte mbarësi e shëndet.
14. GANECI është figurë e përrallave popullore. Duket si një burrë shumë i dobët e i lig, i cili u tregonte udhën shtrigave dhe i ndihmonte ato për të bërë keq.
15. KUҪEDRA gjithashtu është figurë e përrallave popullore shqiptare, me dukjen e një reptili shumë të madh, që ka dy deri trembëdhjetë kokë, që nxjerrin zjrar sa herë i duhet asaj dhe që i ha njerëzit dhe u sjell atyre dëme të mëdha.
16. FIERKUQJA është një rrëshqanor i gjatë, deri në një metër e gjysmë e më shumë, me kokë të vogël e me lëkurë të kuqrremtë, që gjason me fierin në vjeshtë dhe jeton në vende të shkreta. Ka brenda helm dhe është mjaft e fuqishme, sa e lidh dhe thanë edhe një lis, po mund edhe të fluturojë në ajër, të hidhet mbi njerëz e bagëti e t’i lidhë ata e t’ua shpojë kokën.
17. GOGOLI shpesh haset edhe në variantin gogomel. Qenie që fshihet dhe natën del nga territ, nga ëndrrat dhe kënaqet kur shkakton frikë te njerëzit, sidomos tek fëmijët.
18. DORDOLECI mbahet si simbol frikësimi për keqbërësit dhe loje për fëmijët, gjithmonë si shembëlltyrë komike e njeriut , me trup, krahë, këmbë e kokë, veshur me rroba plot rrecka. Dordoleci ka zanafillë nga besimi në Hyjninë e Bujqësisë.
19. HYI I BUJQËSISË ishte simbol i prodhimeve bujqësore, mësues i njerëzve për punë në fushë, mbjellës mirëqenieje e hareje, frymëzues festash e gëzimesh, që si i këtillë u ruajt deri në ditët tona. Ai ndihmonte për të patur prodhime të mbara dhe ishte i rrezikshëm për dëmtuesit bimëve, sidomos i ndëshkonte ata që dëmtonin të lashtat.
20. BARIU I i SHENJTË është mbrojtës i ujqërve dhe i të bagëtisë. Në krijimtarinë popullore shqiptare ai përmendet gjithnjë me nderim dhe për të ndizeshin qirinj gjatë kremteve me karakter fisnor. Ai realisht mbahet si hyjni i maleve e pyjeve, deri diku dyzim mashkullor i Zanës. Është zotërues i ujqërve, i ushqen e drejton ata, por edhe i dënon. Kur kanë uri, ai ua cakton cilën bagëti, të cilit malësor ta hanë.
21. GISHTOJA është njeri i vogël, sa një gisht. Në përrallat shqiptare ai është personazh i shkathët e i zgjuar. Për të mashtruar kusarët, ai futet në veshin e kaut, në barkun e ujkut dhe, si shpëton grigjën e bagëtisë së disa barinjve, kthehet shëndoshë e mirë pranë prindërve të tij.
22. I LUMI (Lugati) Sipas besimeve popullore shqiptare lugati krijohet kur shpirti i të vdekurit, burrë a grua qoftë, që ka qenë njeri i keq, me veti e zemër të ligë, nuk pranohet as në varr nga toka dhe detyrohet të ngrihet Lugat. Lugati pra është kufomë që lëviz. Në Kosovë besonin se lugat ngrihej i vdekuri që nuk i është vënë pranë ndonjë hekur, pasi hekuri i mban larg të gjithë shpirtërat, të mirë a të këqinj qofshin ata.
23. SHENJTI është një plak që vjen nga askundi dhe që shkon në askund, po që lë porosi me peshë në vende të caktuara, më së shpeshti atë e hasim te legjendat e murimit të gruas. Ai mbetet gjithmonë i panjohur nga ata që i këshillon dhe ata, për të mos e zemëruar, në kujtimet për të e quajnë I shenjti.
24. PUPËZA npër legjenda është një vajzë, e kthyer në pupëz, pasi dy të rinj dashurohen dhe duan të martohen me të. Për të vendosur se cili do ta merrte nuse, të rinjtë bëjnë duel dhe vrasin njëri tjetrin. Ata ndeshen në udhëkryq, në krye të dy karvaneve me krushq. Nusja e tmerruar dhe e çuditur, nis e bërtet:”Mos!Jo!Prisni!Jo!Pu-pu-pu!” Por përleshja vazhdon dhe nusja mbetet duke bërë “Pu-pu!Pu-pu!” dhe nga dhmbja që kthehet në atë zogun e bukur që sot quhet pupëz.
25. SHURDHI paraqitet si demon zanafillor i bestytnive të veriut, Ishte Hyjnia e shtrëngatës dhe e breshërit. Në Alpet shqiptare Shurdhi njihet edhe me emrin Rremoria.
26. ZJARRI dhe adhurimi i tij ishte baza e ceremonive fisnore shqiptare. Njerëzit besonin se zjarri në vatër kishte një fuqi të madhe shëruese e pastruese. Prandaj gjat festave e mbanin zjarrin të ndezur tërë natën, verë a dimër qoftë. Zjarri mbahej ndezur në dhomën e lehonës për 40 ditë rresht. Fikja e zjarrit në të tilla raste ishte një ogur i keq. Besohej se kur fërshëllente zjarri, po bisedonin armiqtë e shtëpisë, po të kërciste, do të ngordhte bagëtia.
27. QEROSI në jetën e përditshme është njeri pa flokë, kurse në mitologji na del ndryshe, pasai ai në përrallat shqiptare del i durueshëm, i shtypur dhe i nënҫmuar nga të tjerët, zakonisht nga vëllezërit më të mëdhenj dhe gjithmonë është fitimtar dhe mbahet në mend si njeri i zgjuar, i guximshëm dhe efektiv, me ҫka bëhet personazhi më i rëndësishëm i përrallave ku paraqitet.
28. SYQENËZA është figurë e besimeve popullore të Toskërisë. Përfytyrohet si një shtigë me katër sy, dy përpara e dy prapa. Sytë e prapme nuk i duken, sepse i mbulon me shaminë e kokës. Ajo ndjell gratë e reja në shtëpi të saj, i pjek në furrë e i ha. Në përrallë ajo ka dhe të bijën që i përngjan, Maron. Në disa krijime ekziston edhe Syqeni, mashkulli i saj.
29. TATËGJUSHI (katallani) përfytyrohet si një farkëtar shtatmadh, i egër e me një sy në ballë, pa gjunjë e me këmbë të drejta si direku, që ha njerëz. Njihet edhe si “syqen që ha njerëz”.
30. AMËLSIMA është ajo që shëron ata që kanë marrë një shuplakë nga hijet, duke e vesh të sëmurin me petka të pastra e të bardha, pasi i dërgon në ndonjë vend të qetë, apo në ndonjë shtëpi të boshatisur. Aty u jep ujë trëndafili, pa folur asnjë fjalë, duke përgjuar disa shenja të fshehta. Më në fund u thot hijeve: “Bëfshi natën e mirë”, e ngre të sëmurin dhe e përcjell për në shtëpi, duke përshkuar një rreth dhe ai tashmë është i shëruar.
31. SHUPLAKJA është njëra nga hijet, e cila i shkakton sëmundje secilit që e prek, duke ia marrë fuqitë, oreksin dhe duke ia dëmtuar edhe rininë.
32. E MIRA na paraqitet si qenie që nuk njeh të keqen, e mbushur me mirësi dhe ndihmon kudo mundet e pa u lodhur. E mira ushqen me mirësi edhe shpirtin e njerëzve.
33. E MARTA është qenie që ka të veten mbrëmjen e ditës së martë dhe i dënon të gjithë ata që i gjen duke punuar në atë kohë.
34. SHTRIGA kudo na del si një plakë e keqe, tejet e shëmtuar që ha mish njeriu e pi gjakun e tij. Viktimat e saj ajo i gjen natën. Ka aftësi të futet e të dalë nga shtëpitë pa e hapur fare derën, përmes vrimave dhe plasave të ndryshme. Shtrigat mblidhen në logun e tyre dhe aty vendosin per gjahun që do të gjuajnë. Siipas gojedhënave, ato hanë edhe femijët e tyre.
35. BAJLOZI duhet të jetë figurë e hershme e rapsodive popullore shqiptare, por ky emër për të duhet të jetë i vonë, pas pushtimit turk. Emri më i hershëm nuk i dihet. Përfytyrohej si një vigan i zi, i që vinte nga detet e largëta dhe bënte vepra kriminale e shumë të dhunshme. Ai mundet në dyluftim nga Gjergj Elez Alia, kur ky ngritet nga shtrati pas shtatë vjetë lëngimi.
36. XHINDET janë qenie mitologjike shumë të fuqishme, po edhe të dëgjueshme e të rrezikshme, sipas rastit. Kanë fuqi krijimi të gjithë asaj që zotëruesi i tyre kërkon nga ata, por u mungon iniciativa dhe mashtrohen lehtë. Mund të jenë të ardhur në krijimet tona nga ndikimet e artit arab.
37. STIHIA është figurë e përallave popullore shqiptare, që përfytyrohej si demon femër. Në besimin popullor, ajo përfytyrohet si një kulçedër me krahë, që nxjerr flakë nga goja dhe që ruante thesaret e fshehura nën dhe.
38. E BUKURA E DHEUT na del si femër me bukuri që tejakalon edhe imagjinatën e krijuesit dhe me këtë ajo bëhet ëndërr e shumë njerëzve, shpesh edhe fatkeqësia e tyre, por pa dashjen e saj.
39. E BUKURA E DETIT është qenie e shumëfishtë që jeton në vende afër detit dhe shndërrohet në breshkë, gjarpër, peshk, mjellmë, dru etj. Por, kur nuk do ta fsheh identitetin e saj, ajo është një femër shumë e bukur dhe e besës.
40. LLAMJA figurë e mitologjisë shqiptare, që përfytyrohej me trup gruaje e me bisht gjarpri. Jetonte nëpër male e ujëra të papastërta, rrëmbente fëmijë, u thithte atyre gjakun dhe pastaj u hante mishin. Shpeshherë ajo merrte forma të ndryshme për të joshur viktimat e saj.
41. LAURA figurë e mitologjisë popullore shqiptare, që përfytyrohej si një grua e keqe, e cila jetonte në lumenj e pellgje. Ajo zotëronte aftësinë për t'u shndërruar në një kafshë të shëmtuar. Si e tillë ajo dilte natën në breg të lumit, ose pranë një pellgu, duke bërtitur me zë të çjerrë dhe futej në ujë. Nganjëherë Laura dilte dhe në rrugë, duke bërtitur, ndërsa qentë e ndiqnin pas.
42. QIPULLI figurë e besimeve popullore shqiptare, e ngjajshme me xhindin. Në kuptimin e figurshëm, i kanë kërcyer qipujt do të thotë i kanë hipur xhindet, është inatosur.
43. PARTINI, hyjni supreme e fisit ilir të Partinëve, po që njohej edhe te viset tjera ilire.
45. SHTOJZOVALLET (Shtoj zot valet) janë figura të bestytnive popullore shqiptare, për të cilat besohej se jetonin në male, në pyje, në fusha, në kroje ose pranë njerëzve dhe u ndihmonte dhe u sillnin fat të mirëve e ndëshkonin të këqinjtë. Shtojzovallet ishin edhed hakmarrëse e të rrezikshme kur prkeshin,prandaj na dalin edhe me emra përkëdhelës si "qofshin të bardhat", "ato të lumturat", "ato të mirat", por pa ju përmendur emri. Vendbanimi i tyre i preferuar ishin bjeshkë dhe pyjet e dendura ku ato kalonin kohën, duke kënduar e duke vallëzuar.
46. TADENI vjen si hyini ilire, që identifikohej me bukurinë mashkullore.
47. HIJET janë figura me kuptim të një demoni. Por me fjalën "hije" mund të quhen edhe fantazmat ose shpirtrat e të vdekurve.
48. KARKALDUSET janë qenie të egra, me trup njeriu e me bisht. Bishti u ka dalë ngase e kishin zakon që ҫdo mëngjes të pinin nga një pije ngadalë e duke ushtruar fyerje e fjalë të rënda,me të cilat pastaj sulmonin të tjerët dhe nuk ndaleshin, derisa ai të cilit i drejtoheshin nuk ia fillonte të qajë.
49. REDONI në krijime është hyu ilir i mbrojtjes së udhëtareve dhe i detareve. Në paraqitjen figurative ka pasur interpretime se ai simbolizon mbretin Gent, por në fakt ai duhet t’i përkasë një besimi edhe më të lashtë.
50. BLETA, sipas besimeve popullore, dikur ka qenë njeri, prandaj për të thuhet vdiq e jo ngordhi. Ajo nuk nëmet, sepse është mëkat i madh të nëmësh Bletën. Prandaj, në kohë të lashta, para se t’i merrnin mjaltin, njerëzit laheshin, pasi besonin se në të kundërtën Bleta nuk do të jepte më mjaltë, madje dhe se mund të “vdiste”. Quhet edhe mblet/ë, mjacëzë , mjaltëz, frymë e shenjtë etj.
51. VIDASIANI, në besimin e ilirëve ishte perëndi që mbronte pyjet, burimet dhe fushat, shpesh i shoqëruar nga gruaja e tij, Thana. Pranë një burimi të ujit mineral në Topusk të Kroacisë janë gjetur katër altarë kushtuar këtij çifti. Vidasiani e Thana adhuroheshin nga pjesa më e madhe e popullsisë ilire, sidomos nga ata që merreshin me blegtori, si Dalmatët. Diku na del se Vidasusi ka qenë hyjni supreme e ilirëve dhe njihej edhe në pjesët më të largëta të vendit.
52. GJARPËRI I SHTËPISË i shtëpisë është qenie e pranishme në secilën shtëpi,sipas besimit ilir dhe ai ruan njerëzit e shtëpisë ku rri nga të ligat, nga qeniet e rrezikshme dhe nga fatkeqësitë, andaj ai ishte i nderuar dhe i adhuruar gjithnjë.
Nga trashëgimia jonë
Përgatiti: Rrahim Sadiku
Balada është formë e veçantë e letërsisë gojore e të shkruar, brenda së cilës janë të përziera elementet epike e lirike, po edhe ato dramatike. Emri i saj vjen nga fjala latine ballare - vallëzoj, po që është e afërt edhe me fjalën ballein të greqishtes së vjetër –të lëvizish, të ecësh. Në thelb të secilës baladë është e pazakonshmja, ajo që nuk përkon me përditshmërinë, që sjell koncepte të reja për raportet midis njerëzve, për jetën e vdekjen, dashurinë e urrejtjen. Pra, përmes baladave të hershme shoqëria vë bazën e kërkesave për moral të ri, këndvështrime të reja. Në qendër të baladës nuk janë temat kolektive e as ato heroike, pasi në të ndodh tragjikja individuale, pësimi dhe ngashnjimi shpirtëror, shoqëruar shoesh nga kalimi midis jetës e vdekjes, nga ecja e bashkëbisedimi i të gjallit me të vdekurin, si ndodh sidomos te baladat e vjetra shqiptare, si janë “ Besa e Kostantinit”, “Motra me nëntë vëllezër”, “Halil Garria” e shumë të tjera.
Strukturën përmbajtjesore të baladës nuk e karakterizojnë shumë përshkallëzimi epik e paraqitja kronologjike, pasi ajo karakterizohet me kapërcime të mëdha, në aspektin kohë e hapësirë, me përqendrim në situata tragjike e me zhvillime të rënda psikologjike.
Dallimet e baladës si formë, nëpër letërsi nacionale, lidhen me tepër me atë së cili është elementi që mbizotëron në strukture : elementi dramatik, lirik apo epik.
Baladat janë pjesë e madhërishme e trashëgimisë sonë kulturore, e krijimtarisë së gjërë popullore dhe e thesarit artistik shqiptar në përgjithësi. Duke bartur në vete elemente të theksuara lashtësie, më së shpeshti ato arrijnë të freskëta dhe tejet intriguese artistikisht, deri në ditët tona.
Baladat popullore kanë qenë e mbesin frymëzim për shkrimtarët, pasi pothuaj te secili hasim elemente të tyre. Mirëpo, janë disa që një pjesë të madhe të krijimtarisë e kanë të lidhur me baladën, si janë Mitrush Kuteli, Ismail Kadare e disa të tjerë...
Shembull:
HALIL GARRIA
Ҫa po thot' Halil Garria,
be mi zotin trimi bani,
"Pse nan' vllazën na ҫi jemi,
veҫ nji motër, tjeter s'kemi;
nan' dit' rrug' larg do ta napim?"
Asht' ҫue djali fill prej shpie,
paska vot' ke 'i zotni i ranë
e zotnis' na i paska thanë:
“Mramja e mir', more zotni.”
I than’ djalit, mren' me hi,
plaku i shpis' na e pvet Garrinë:
“Amanet, mor djal' i ri,
as na e ke nji cik' në votër?”
“Un' e kam nji teme motër.
Be mi zotin por kam ba,
sa t'jem xhall' mos me e martu.”
“Sa fisnik, ti djal', po m'duke.
Pesdhet' qese qesh' tu i dhanë.
Sa shpejt menja i kenka kthye,
fjalën mikut ja ka dhanë
edhe paret ja ka marrë.
Ka marr' rrugën, n'shpi ka shkue:
sa fort niska me u pendue!
Se vesht motra paska marrë.
“Pash’ nji zot si t’ka dhanë,
pse, bre djal', me m'ngarku ranë,
nan' dit' rrug' larg ti me m'dhanë?”
“Shko, moj motër - na i ka thanë,
pse nji bes' du me ta dhanë.
Se kur t'mushish plot nan' ditë,
po t'vjen vllau e t'shef me sy,
e kur t'mushish plot nan' javë,
vjen Halili e t'merr ne t'panë.”
Nandhet' krushq na paskan ardh’,
me da motren prej vllaznie;
nandhet' krush, tan' kalori,
paskan pas' të bardhen li,
si krejt vllaznit lija i mbyti.
Askurrgja motra s'ka nie.
Kundron motra rrugën s'largu,
askurrgja nuk sheh me sy.
Ulet, rrin n'hije t'nji ahu,
ban kuven me nji zog malit:
“Amanet, o zogu i malit,
t'm'i thush vllaut tem, Halilit:
ku e lae besën si m'ke dhan?”
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Shtat' vjet motra nejt tuj kja,
shtat' vjet zogu tu fluturu,
shtat' vjet vorrin tu kërku,
pr' udh' ke djali paska shku.
Zogu djalit na i ka thanë:
“Ku e lae besen si ke dhanë?
T'pret nji moter, t'pret nji nanë.”
Dhim' ke zoti na i ka ra.
Njat’her' djali del prej vorrit,
na i ka ra gjogut n’shpinë,
nan' dit' rrug' larg tu shkektu,
fill ke motra paska shku.
Motra e vet kenka gazmu.
“Ҫou ti, motër, n'shpi me shku.”
“Po, lum motra!” - na i ka thanë
edhe gati qenka bamë.
Kur kan' vot' ni nji shej venit,
po i thot' motra vllaut, Halilit:
“Era dhe, bre vlla, po t'vjen.”
“Hik, moj motër, - na i ka thanë,
pse nan' vllazën jemi kanë,
nan' saraje na i kem ba,
tu bajt' gur, tu ba kerqele,
prani era dhe me vjen.”
Kur kan' vot' pak ma përtej,
motra vllaut na i ka thanë:
“Pa na i bjer ti fyllit tan’.”
“Hik, moj motër - i paska thanë,
pse nan' vllazën si kem qenë,
e nan' fejesa i kemi pasë,
t'nanave bashk' na u kemi ra,
copa gjuhët na jan' ba.”
Kur kan' vojt' pak ma pertej,
njen kuvenin t’dy zogjve t’malit,
me 'i ҫudi, si sod, po flasin:
“Shkon i dekmi rrug’s me t'gjallin!”
“Nij, bre vlla, sh'thon' zogjt' e malit?!”
“Hec, moj moter, zoti t'vraft’,
se n'ngofsh ti zogjt' e malit,
për shtat vjet s’mrrin ke shpia.”
Kur kan' dal' me nji lak kodre,
na i ka pa sarajt e veta,
te xhith' zi edhe vrugue;
fort konaqet kenkan rrzue.
Po i thot' motra vllaut, Halilit:
“Djal' i motrës, - na i ka thanë,
kto sarajet kshtu si janë?”
Djali motres i ka thanë:
“E nan' vllazen si kem kanë
e nan' nuse qi i kem marrë,
nanqin krushq na i kemi pasë,
t'xhith' tuj kcy e tuj lodrue,
der konaqet na i kan' rrzue,
timi i pushkve i ka vrugue.”
Ma pertej kur kan' shkue,
me nji kodër kan' kalue,
na i kan' pa nan' vorre t'bardha:
sa trishtim motra ka marrë.
”Po kto vorre, vlla, shka janë?
Tash shtat' vjet ktu s'kam qenë,
po ktu, jo, s'i kam pa' lanë.”
“Hec, bre moter” - na i ka thanë,
pse nan' vllazen si kim qenë,
nan' saraje na i kim ba,
nan' dibran'na i kemi pasë,
t'nan' kan' dek' e i kem vorrue.”
Kan' marr' rrugën prap tuj shkue.
Afër shpis' kur jan' afrue,
nisin fjal’t tuj bisedue,
djali motrës m’i asht drejtue:
“Majma kalin - te i ka thanë,
me nji njeri unë nji fjalë kam.”
Ka dredh' rrugën, shkon në shpi,
ka xhet' nanën tuj qa në hi.
“Sh'ke, ti, nan', - thot', - si po kjanë?
Kush ma mir' se ti s'asht kanë.
Ti nan' nuse m'i ke marrë,
nan' saraje m'i ke ba.”
“Shuj, moj bi, zoti ty t’vraftë,
se ҫysh ditën si ke shku ti,
vllaznit tu jan' mlu me dhe!”
Kap kuven nana me t'bijen:
“Me ka erdhe?” - na i ka thanë.
“Me Halilin, - thot', - kam ardh’.”
“Le, moj bi, zoti të vraftë,
se Halili gjinet dekë!”
Kesh ta shof nji her' me sy
e t'i nrrojm' me ta dy fjalë!
Dor' për dor' na kenkan marr’
e n'fun t'shkallve paskan ra:
kurkun djalin s'e kan' pa.
Por kan' vojt' te vorri i djalit
e i bajn' za: "Halil Garri!"
Ma xhall djali s'kenka ni,
veҫse krahin jasht' ka shti,
besën e zotit mos me thy.
Nan' e bi jan' ҫu n’kamë,
sa i kap' nji e madhe xhamë,
n'vorr t'Halilit dekun ranë.
