Nga trashëgimia jonë
Përgatiti: Rrahim Sadiku, shkrimtarë
Përralla është format më të përhapura e më e njohura e prozës popullore, po edhe të prozës në përgjithësi. Me emërtimin përrallë emërtojnë krijimtarinë imagjinative popullore, tërësisht të trilluar, mbushur me plot fantazi e me elemente të çuditshme, me anë të të cilave gdhenden me fjalë mendimet, dëshirat, idetë e ëndërrimet e njerëzve, shpesh me veshje përditshmërie e ndanjëherë edhe me brendi alegorike të shprehjes. Përrallat gjithmonë janë të mbushura me figura, mitologjike e stilistike. Përrallat kanë të veҫantat e tyre dhe ato pothuaj asnjëherë nuk nisen nga ndonjë fakt i vërtetë apo me subjekt historik, që pastaj vishte me imagjinatë e legjendarizohet. Ato që nga fillimi janë trillim i plotë, edhe pse mbajnë lidhje të vazhdueshme me problem jetësore, me dukuri, me situata dhe me ҫështje filozofike, morale, shoqërore të jetës njerëzore.
Përrallat janë themeli i prozës artistike dhe kanë strukturë e plot elemente plotësuese dhe dalluese nga zhanret tjera të krijimtarisë. Ato janë të përhapura në gjithë botën dhe janë tepër të pëlqyera nga të gjitha shtresat dhe moshat e njerëzve. Ndodh kjo për për vlerat artistike, filozofike e didaktike që posedojnë. Mu për vlerat e tyre të gjithanshme, përrallat kanë tërhequr vëmendjen e shkencëtarëve të fushave të ndryshme. Me studimin e përrallave merren folkloristët, etnografët, psikologët, letrarët e të tjerë. Etnografia e studion përrallën si dokument kulturor e historic, por edhe për rolin e saj të madh në shoqëri; psikologjia e sheh përrallën si shprehje të proceseve shpirtërore, ndërsa shkenca e letërsisë përpiqet të përcaktojë se ç'është ajo që e bën përrallën të jetë e veçantë brenda prozës gojore e ndikimin që ka ajo në rjedhat e mëvonshme letrare.
Roli i fantastikës edhe në tregime tek ne është shumë i madh, andaj përrallat shqiptare shquhen për larminë e fantazinë e tyre dhe për thurjet interesante të subjekteve. Me anë të tyre rrëfimtari popullor përpunon artistikisht dhe në mënyrë filozofike subjektin, elementet e realitetit duke krijuar një simbolikë të pasur. Pikërisht në këtë gërfshetim qëndron edhe një nga anët më të rëndësishme të përrallës. Veҫori kryesore e rrëfimit të përrallës është mënyra se si rradhiten episodet me qëllimin për ta mbajtur tensionin emocional deri në fund
Në përrallën tone triumfon e mira dhe përpjekjet e sakrificat e njerëzve, duke qenë ata kurdoherë i ndershëm dhe të vendosur të arrijnë në fund lumturinë, fitoren, shkëlqimin e të mires e trimërisë. Ky vizion optimist e realist e ka burimin te karakteri edukativ, tradicional dhe shumëdimensional i përrallës dhe shpreh soliditetin dhe qëndrueshmërinë e popullit përballë problemeve të jetës dhe vështirësive që dalin përpara.
Shumë folkloristë e studiuesë të tjerë i kanë mbledhur përrallat dhe i kanë botuar ato në vëllimet të vecanta. Në gjuhën shqipe kemi dhjetra vëllime me përralla popullore autokton, dhe shumë studime për to, si “Përralla”, “Përralla të zgjedhura”, “Të veҫantat e përrallave shqiptare” etj. Shumë shkrimtarë shqiptarë kanë shkruar tregime, nvela e romane, duke u mbështetur në përrallat popullore shqiptare.
Besa e Kostandinit
(Përrallë popullore)
Gjashtë e gjashtë dymbëdhjetë, Doruntina trembëdhjetë... Dhe fillon përralla. Ajo na tregon se na ishte njëherë e një mot një nënë shumë e mirë dhe i kishte dymbëdhjetë bijë shumë të hijshëm. Të trembëdhjetën kishte një bijë të bukur,më të bukur se të gjitha shoqet të gjitha, që ia thoshin emrin Doruntinë. Doruntina u rrit me përkëdhelitë më të mëdha të mundshme dhe na u bë vajzë që të mahniste me bukurinë e saj.
Me lumturi kaluan motet e shkuan e vasha u rrit e na u bë për t’u martuar. Mirëpo nga bujarët e atij vendi askush nuk e gëzoi. Të gjithë e dëshironin askush s'guxonte ta zërë nuse, sepse nuk e ndjente veten të zotin për ta marrë atë për shoqe të jetës. Atëherë na vjen një trim i largët; i mirë, i hijshëm, i fisëm dhe dërgon për shkesë dallëndyshen, që t'a kërkojë Doruntinën nuse. E ëma dhe të njëmbëdhjetë vëllezërit e mëdhenj nuk donin t'ia jepnin, sepse trimi ndonëse i mirë e i fisëm, ishte nga një vend shumë i largët. Vetëm i vogli, Kostandini donte.
“T'ia japim zonja mëmë - thosh ai - se trimi është i mirë. Më ka hyrë në zemër.”
“Kostandin biri im, cfarë po thua ti kështu? - ia kthente e ëma. Aq larg do ma shpiesh Doruntinën time? Se në e daça për gëzim, për gëzim nuk do t'a kem; se në e daça për helm, për helm nuk do t'a kem.”
“Të jap besën zonja mëmë, se kur t'a duash ti Doruntinën, qoftë për gaz qoftë për helm, vete unë e t'a marr dhe do ta sjell në shtëpi!”
Mëma dhe të njëmbëdhjetë vëllezërit u bindën: e fejuan dhe e martuan Doruntinën me trimin e largët. Bënë dasmë nëntë ditë. Të dhjetën trimi mori nusen e shkoi tek dheu i tij i largët. Mëma e vasha qanë me lot kur u ndanë ...
Shumë luftra u luftuan atë mot te dheu ynë, se kish ardhur i huaji t'a shkelte e t'a pushtonte. Të dymbëdhjetë vëllezërit dolën të luftojnë për vendin e tyre dhe u vranë një pas një të gjithë. Kur iu vra djali i parë, mëma psherëtiu e tha:
“Biri im unë nuk kam helm e nuk do të të qaj, sepse ti re për dheun tënd e më mbeten dhe njëmbëdhjetë bij të tjerë për luftë.”
Kur iu vranë gjashtë, që të gjashtë trima e të dashur, ajo derdhi vetëm nga një lot për secilin e bëri vetëm nga një vajtim. Po kur nisën t'i vriten dhe të tjerët, mëmës iu këput zemra dhe lëshoi një psherëtimë të madhe sa uturoi tërë vendi :
“Mjerë unë, ç'helm i madh të mos kem Doruntinën pranë në këtë zi që më mbuloi shtëpinë!”
Kur u vra djali i fundit, Kostandini, mëma shkuli leshrat e bardha e thirri:
“Bobo, ç'vdekje, e nëmosura vdekje! Ti më more dymbëdhjetë bij e tani kush mund ta dijë a s'ma ke marrë edhe bijën time të vetme, bijën time të dëshiruarën!”
Kur agoi e shtuna e të vdekurve, mëma vajti te varret e të bijve. Dymbëdhjetë djem kish pasur, dymbëdhjetë varre kish tani... Mbi çdo varr ndezi nga një qiri e bëri një vajtim, po mbi varr të Kostandinit ndezi dy qirinj dhe bëri dy vajtime, qau me ngashërime dhe thirri tre herë:
“O biri im! O biri im! O biri im!...”
Edhe tri herë të tjera:
“O Kostandin! O Kostandin! O Konstandin!”
Pastaj u shemb përdhe, pushtoi gurin e varrit e u trua:
“Kostandin, o biri im, ku është besa që më dhe, se do ma sillje Doruntinën, tët motër? Besa jote vdiq bashkë me ty e kalbet në varr të zi!”
Kështu tha dhe e lau gurin me lotët e syve.
Në mesnatë Kostandini u ngrit nga varri. Guri i varrit u bë kalë i zi si nata. Edhe dheu i zi u bë shalë e zezë si nata. Rrotulla që mbante gurin u bë fre i argjendtë. Trimi i hipi kalit, u përkul përpara, uli kryet dhe i ra me shporet. Kaptoi si frymë male e fusha, hodhi lumenj e përrenj, la prapa katunde, kodra , pyje... Kostandini arriti te shtëpia e motrës kur kish dalë dielli. Ajo ndodhi ditë e kremte. Në shesh, përpara shtëpisë, gjeti të bijtë e të motrës, nipërit e tij, që loznin e vraponin pas dallëndysheve. I pyeti:
“Bij të zemrës, ku është zonja, mëma juaj?”
“Kostandin, o zoti lalë, - i thanë ata - mëma jonë po hedh valle në fshat, atje tek bëhet dasmë.”
Kostandini shkoi shpejt tek vallja e parë, pa një luzmë vashash të bukura tek këndonin e vallonin dhe tha me vete :
"Të bukura jeni, moj vasha, por për mua nuk jeni, sepse unë s'jam nga kjo botë...".
Dhe u afrua të pyesë:
“Gëzuash, o vasha të bardha! A është me ju Doruntina, motra ime?”
“Shko përpara trim, se do ta gjesh tek kërcen hareshëm veshur me petk të ndritshm kadifeje.”
Kostandini vajti tek vallja e dytë dhe u mat të pyesë përsëri, po Doruntina e pa vetë dhe i thirri:
“Kostandin, o im vëlla!”
Dhe iu afrua e përqafoi. Kostandini i tha:
“Doruntinë, motra ime! Eja të shkojmë. Të do zonja mëmë në shtëp!”
“Më thuaj vëlla, si të vij unë atje? Po të më dojë për gaz, do të vete të marr stolitë më të mira, por po të më vajë, mos qoftë e thënë, a për helm, do vete të vishem me të zeza.”
“Eja motër, kështu si je!”
E mori në vithe të kalit. Kali ikën si shakullimë. Ata kapërcejnë si në ëndërr male e fusha, pyeje e kodra, lumenj e përenj. Hëna e yjet kanë shtangur lart e shikojnë me të drojtur. Gjatë udhës, motra e pyet vëllanë:
“Kostandin, vëllai im, përse shpatullat e gjëra të janë mbushur me myk?”
“Doruntinë, motra ime, shpatullat mi ka mbuluar tymi i shkatrrimeve që solli lufta. Se në vendin tonë u bënë luftra të mëdha, erdhën armiq të na shkelin dhe ne të gjithë dolëm të luftojmë.”
“Kostandin, vëllathi im, përse flokët e derdhura i ke gjithë pluhur?”
“Doruntinë motra ime, gjatë udhës kishte shumë pluhur dhe mi pluhurosi flokët.”
“Kostandin vëllathi im, përse vëllezërit e mi të bukur si drita, s'kanë dalë përpara të na presin?”
“Doruntinë, motra ime, ndoshta janë në lodër e s'presin të vemi sonte.”
“Kostandin vëllathi im, përse dritaret e shtëpisë janë mbyllur sot krejt?”
“Doruntinë motra ime, i kemi mbyllur se fryn erë e fortë e dimrit nga deti.”
Kur arrinë pranë kishës, Kostandini i tha motrës:
“Ti shko përpara se unë dua të hyj të përgjunjem!”
Kostandini shkoi e hyri prapë në varr të zi. Kali u bë prapë gur, shala u bë dhè dhe freri i argjendtë u bë rrotullë. Dhe përsëri reth e qark zotëroi heshtja e vdekjes. Ndërkaq Doruntina ngjiti shkallët dhe trokiti gazmend në derë.
“Mëmë, hapma derën!”
“Kush je ti që trokëllin aty tek dera?”
“Hapma zonja mëmë, jam jot bijë, Doruntina.”
“Ikë tutje nga ke ardhur o vdekje e shkretë. Ti mi more të dymbëdhjetë bijtë e tani ke ardhur të më marrësh dhe mua që të mos e shoh më Doruntinën time!”
“Ҫ'po thua ashtu zonja mëmë? Nuk ma njeh zërin? Besa zonja mëmë, jam unë vetë, Doruntina jote.”
“Ngul gishtin tek vrima e kyҫit që të ta shoh e të t'a njoh.”
Doruntina nguli gishtin e vogël tek vrima e kyҫit, atë gisht të hollë e të bardhë. Mëma ia njohu sakaq e i hapi derën.
“Kush të solli këtu, o zemra ime?”
“Më solli Kostandini, im vëlla.”
“Cili Kostandin, moj bijë? Kostandini im ka vdekur bashkë me të njëmbëdhjetë vëllezërit e tjerë. U vranë në luftë...”
Dhe ashtu si ngrin, ashtu si rinin të dyja, njëra tek praku e tjetra në derë, plasën si qelqi me verë...
