Tregim për fëmijë
Sot erdha në fshatin tim të lindjes, në Komogllavë. Sapo dola në oborrin e shtëpisë sonë të vjetër, sikur takova gjyshen edhe një herë. Eh, mezi i mbajta lotët. Për t’u ikur atyre, u lidha me kujtime. Para syve më erdhi gjyshja, si e gjallë. Gjyshja Ramize, që ishte dhe mbeti njeriu më i mirë që kam njohur. Edhe pse ka shumë vite qëkur nuk është në mesin tonë, dashuria e saj, fjalët e saj dhe qëndrimi saj më shoqërojnë kudo dhe më janë mësim e frymëzim.
Gjyshja e donte shumë stinën e verës. Me ardhjen e ditëve me diell e me gjelbrim, ajo sikur rinohej, fytyra i mbulohej nga një tis hareje e shkëlqimi, fjala i bëhej më e butë dhe një plotni jete mbushte secilën pore të trupit të saj. E rritur në kushte të rënda, ajo sikur kishte mbledhur mirësinë dhe dashurinë e gjithë botës. As edhe një herë të vetme nuk kam dëgjuar fjalë qortuese e hidhërimi nga ajo. Ndaj askujt.
Kur korrej gruri e vinte mielli i parë i atij viti në shtëpi, gjyshja gatitej të gatuante me dorën e saj, flinë e madhe, si e quante ajo gatesën me miell, gjalpë e ujë. Merrte e pastronte edhe një herë saҫin, rregullonte mbajtësen e tepsisë zgjedhte degët e thara dhe ulej e lutej. Mandej përgatiste qullin për flinë, e linte të pushonte e shkonte dhe bisedonte me secilin nga anëtarët e familjes, po më shumë ndalej me ne fëmijët, që grumbulloheshim nga e gjithë lagjja, për ta shikuar gatimin dhe ritualin me të cilin e shoqëronte këtë akt ajo. Kur ajo shkonte të vishte rrobat solemne të këtij ceremoniali, unë organizoja fëmijët dhe mblidhnim lule në livadh e rrethonim vendit rreth me tufa lulesh. Kur vinte dhe e shihte vendin të zbukuruar ashtu, gjyshja Ramize na përqafonte me radhë, na falënderonte dhe na jepte nga një sheqerkë, që i ruante gjithnonë në xhepat e padukshëm të rrobave të saj. Pastaj merrte tri-katër lugë nga qulli, i hedhte në një pjatëz të vogël dhe shkonte te dera e oborrit, ku thoshte një lutje e në pjesën e saj të epërme vizatonte një rreth, të cilit ia ngjiste edhe disa viza rreth e rrotull, në anën e jashtme. Ne e pyesnim se pse e bënte atë e ajo na thoshte se ashtu duhej, se prej se që mbahej mend ashtu ishte vepruar: me qullin e flisë së parë të të korrave të atij viti gjithnjë ishte vizatuar dielli me rreze, për të qenë shtëpia e sigurtë, e begatshme dhe njerëzit e saj të shëndoshë. Ndezte pastaj degët e thara, vënte mbi to saҫin, rregullonte tepsinë mbi mbajtësin trekëndësh dhe niste nga gatimi. Atëherë ne uleshim përreth dhe prisnim me padurim të piqeshin rendet e para të flisë e gjyshja të na i jepte në duar pjesët e ngrohta të flisë, secilit nga një copë dhe ne i hanim këndshëm e ëmbël, me një shije që kurrë tjetër nuk e kam ndjerë.
Kështu, nga vera në verë, ne prisnim me ëndje e me padurim ditën e flisë së madhe, vizatimin e diellit në derën e oborrit dhe shijen e rrallë ta gatesës nga gjyshja. Ne atëherë nuk e dinim se ashtu bëheshim pjesë e një rituali tejet të vjetër, që nga kohët më të lashta, të nderimit dhe adhurimit të diellit, që ishte besim ilir. Ashtu si nuk e denim se përse diej me rreze vizatoheshin në secilën derë të shtëpive të fshatit, kur aty gatuhej flija e parë.
Gojëdhënat
Gojëdhëna ose legjenda, është tregim i dalë nga mendja e krijuesit të panjohur (anonim), e bartur nga mbamendja dhe e treguar nga goja e popullit, gjatë shekujve. Zakonisht gojëdhënat u kushtohen personave ose dukurive me rëndësi që ndodhin apo që kanë ndodhur në rrjedhat e jetës së një vendi a të një populli. Me kalimin e kohës, këta persona apo dukuri mvishen me tipare të mistershme, u shtohet rëndësia dhe roli në atë mjedis dhe lidhen më shumë me jorealen. Kjo ndodh me persona dhe dukuri që kanë lënë gjurmë të thella në jetën e një shoqërie dhe janë bërë mësim e frymëzim për të tjerët. Të kthyera në gojëdhënë, ndodhitë dhe personazhat fitojnë apo aftësi dhe fuqi mbinatyrore, por duke mos e humbur lidhjen me të vërtetën, nga e cila kanë dalë. Edshe pse secila gojëdhënë ka një themel real, atyre nuk u dihet koha dhe vendi e në të cilin kanë ndodhur e janë zhvilluar. Aspekti i përmasave të ngjarjeve e bëmave të jashtëzakonshme në gojëdhëna lidhet me pamundësinë e njeriut për të njohur sa duhet dukuritë natyrore dhe shkaqet e tyre, kështu që shpjegimi për to gjendet në ndihmën e objeketit të mbinatyrshëm që i ka shkaktuar ose ndihmuar ato.
Besohet se nuk ka popull në botës që nuk i ka gojëdhënat e veta. Te shqiptarët gojëdhënat njohin shtresime të kohëve të ndryshme dhe në to kemi elemente të kohëve më të lashta, të iliriëve e të mesjetës, po edhe të ditëve tona. Nga më të lashtat janë ato gojëdhëna që lidhen me fiset, me të fuqishmit e fiseve që bëjnë vepra të mëdha e të pamundshme për të tjerët, duke kaluar te gojëdhënat për mbretëreshën Teuta; te gojëdhënat për ngrehjen e objekteve të mëdha, si kështjellat e urat; mandej te gojëdhënat për Skenderbeun e të tjera.
Edhe në kohën tonë krijohen gojëdhëna për njerëz e dukuri të caktuara. Sot ato krijohen nga shkrimtarët, kanë autorin e tyre, u dihet koha dhe vendi i fillimit, kështu që janë më të mundshme dhe më të lidhura me ngjarjet e dukuritë e kohës. Më afër gojëdhënave të lashta janë sot gojëdhënat për fluturimet në gjithësi, që bartin në vete etjen shekullore të njeriut për ta njohur, bërë të vetin dhe banuar kozmosin.
Legjenda e emrit shqiptar
Një djalosh kishte dalë për gjah, diku në malet e Shqipërisë. Një shqipe fluturoi sipër tij, dhe u ndal në majën e një shkrepi. Shqipja ishte jashtëzakonisht e madhe dhe mbante në çapojt e saj një gjarpër. Mbas pak shqipja fluturoi nga shkrepi, ku kishte çerdhen. Djaloshi u ngjit atëherë në majë te shkrepit, dhe gjeti në çerdhe zogun e shqipes, i cili po luente me gjarpërin e mbytur. Por gjarpëri nuk ishte vërtetë i mbytur. Befas ai lëvizi, ngrejti kokën dhe nxorri thimthin që ta helmonte zogun. Në atë çast djaloshi nxorri harkun dhe vrau me shigjetë gjarpërin. Mandej ai mori zogun e shqipes dhe u nis drejt shtëpisë së vet. Befas ai dëgjoi mbi kokë zhurmën e krahëvet të shqipes.
"Pse ma grabite foshnjën?" - bërtiti shqipja.
"Foshnja është imja, sepse unë e shpëtova nga gjarpëri që ti nuk kishe mbytur me kohë" - u përgjegj djaloshi.
"Jepmë foshnjën time dhe unë të jap si shpërblim mprehtësinë e syve të mi dhe fuqinë e krahëve të mi. Ti do të jeshë i pamposhtur dhe do të quhesh me emnin tim!"
I riu i dha shqipes zogun e vet. Kur u rrit zogu, ai i sillej mbi krye djaloshit, që tashti ishte bërë burrë. Me harkun e vet ai mbyti shumë bisha të pyllit e me shpatën e vet preu shumë anmiq të vendit. Ndër të gjitha këto vepra shqipja i printe dhe e drejtonte.
I çuditun nga këto punë, populli e zgjodhi mbret gjuetarin trim. Ai e quajti Shqiptar, që do të thotë "Bir i Shqipes", dhe mbretëria e tij mori emnin Shqipni, që do të thotë "Vendi i Shqipeve."
Vat Losha dhe ora e tij
Vati po gjuante cjepër. Në errësirë e sipër ai u rrëzua nga një shpat, u plagos në njërën këmbë dhe humbi ndjenjat. Pasi erdhi në vete dhe jehona i zgjoi të therrurat në këmbë, ndezime një shkrepse një tufë bari dhe si për habinë e tij u gjend përpara një grupi femrash. Disa prej tyre ishin të bukura dhe kishin një ngjyrë të çelët në fytyrë, të tjerat ishin të shumtuara dhe me ngjyrë të zezë. Në largësi ai arrinte të shihte pishtarët e ndezur të shokëve të tij gjahtarë, të cilët ishin në kërkim të tij.
Përmes grupit të frikshëm të grave Vati deshte t’u binte në sy shokëve të tij që po e kërkonin, por sa më shumë që ai përpiqej, aq më shumë i ngushtohej rrethi, i cili e detyroi të binte në qetësi dhe të hiqte dorë nga përpjekjet për t’u vënë re nga gjahtarët e tjerë. Për të parë më mirë se kush ishin kundërshtarët e tij, ai hodhi në prushin e mekur dhe disa tufëza të tjera bari, kqyrri dhe njëherë përreth flakadanit, grupin e femrave dhe i pyeti disa prej tyre që i kishte afër, se kush po i binet në qafë?. “Ne jemi orët e njerzve, të bukurat janë orët e mira, të zezat janë ato të njerzve të këqinj. Nëqoftëse një njeri mëkaton atij i shfaqet papritmas fytyra e orës së tij”.
I plagosuri u nis padashje drejt lartësisë dhe aty vuri re, se shumë prej grave u ngjanin të afërmëve të tij. Lëvizja që kreu i lëndoi këmbën dhe ai gulçoi. Jehona iu përgjigj sërisht, por kësaj rradhe ajo nuk i ngjau e largët, përkundrazi, iu bë se ishte shumë afër. “kush rënkon këtu?” pyeti ai në ankth, po ato që më parë iu përgjigjën. “Ora jote, e cila para teje në të njëjtin vend u rrëzua”. Në atë çast Vat Losha humbi sërisht ndjenjat dhe u zgjua vetëm kur pishtarët e gjahtarëve i ndriçuan sytë.
Në fakt Vat Losha ishte me temperaturë, megjithatë klani i tij beson se ai vërtetë pa orën dhe foli me të.
__________
Përgatiti për Revistën "Bukureza": Rrahim Sadiku, shkrimtar
