Përralla popullore shqiptare

Nga trashëgimia jonë

Përgatiti: Rrahim Sadiku, shkrimtarë

 Përralla është format më të përhapura e më e njohura e prozës popullore, po edhe të prozës në përgjithësi. Me emërtimin përrallë emërtojnë krijimtarinë imagjinative popullore, tërësisht të trilluar, mbushur me plot fantazi e me elemente të çuditshme, me anë të të cilave gdhenden me fjalë mendimet, dëshirat, idetë e ëndërrimet e njerëzve, shpesh me veshje përditshmërie e ndanjëherë edhe me brendi alegorike të shprehjes. Përrallat gjithmonë janë të mbushura me figura, mitologjike e stilistike. Përrallat kanë të veҫantat e tyre dhe ato pothuaj asnjëherë nuk nisen nga ndonjë fakt i vërtetë apo me subjekt historik, që pastaj vishte me imagjinatë e legjendarizohet. Ato që nga fillimi janë trillim i plotë, edhe pse mbajnë lidhje të vazhdueshme me problem jetësore, me dukuri, me situata dhe me ҫështje filozofike, morale, shoqërore të jetës njerëzore.
Përrallat janë themeli i prozës artistike dhe kanë strukturë e plot elemente plotësuese dhe dalluese nga zhanret tjera të krijimtarisë. Ato janë të përhapura në gjithë botën dhe janë tepër të pëlqyera nga të gjitha shtresat dhe moshat e njerëzve. Ndodh kjo për për vlerat artistike, filozofike e didaktike që posedojnë. Mu për vlerat e tyre të gjithanshme, përrallat kanë tërhequr vëmendjen e shkencëtarëve të fushave të ndryshme. Me studimin e përrallave merren folkloristët, etnografët, psikologët, letrarët e të tjerë. Etnografia e studion përrallën si dokument kulturor e historic, por edhe për rolin e saj të madh në shoqëri; psikologjia e sheh përrallën si shprehje të proceseve shpirtërore, ndërsa shkenca e letërsisë përpiqet të përcaktojë se ç'është ajo që e bën përrallën të jetë e veçantë brenda prozës gojore e ndikimin që ka ajo në rjedhat e mëvonshme letrare.
Roli i fantastikës edhe në tregime tek ne është shumë i madh, andaj përrallat shqiptare shquhen për larminë e fantazinë e tyre dhe për thurjet interesante të subjekteve. Me anë të tyre rrëfimtari popullor përpunon artistikisht dhe në mënyrë filozofike subjektin, elementet e realitetit duke krijuar një simbolikë të pasur. Pikërisht në këtë gërfshetim qëndron edhe një nga anët më të rëndësishme të përrallës. Veҫori kryesore e rrëfimit të përrallës është mënyra se si rradhiten episodet me qëllimin për ta mbajtur tensionin emocional deri në fund
Në përrallën tone triumfon e mira dhe përpjekjet e sakrificat e njerëzve, duke qenë ata kurdoherë i ndershëm dhe të vendosur të arrijnë në fund lumturinë, fitoren, shkëlqimin e të mires e trimërisë. Ky vizion optimist e realist e ka burimin te karakteri edukativ, tradicional dhe shumëdimensional i përrallës dhe shpreh soliditetin dhe qëndrueshmërinë e popullit përballë problemeve të jetës dhe vështirësive që dalin përpara.
Shumë folkloristë e studiuesë të tjerë i kanë mbledhur përrallat dhe i kanë botuar ato në vëllimet të vecanta. Në gjuhën shqipe kemi dhjetra vëllime me përralla popullore autokton, dhe shumë studime për to, si “Përralla”, “Përralla të zgjedhura”, “Të veҫantat e përrallave shqiptare” etj. Shumë shkrimtarë shqiptarë kanë shkruar tregime, nvela e romane, duke u mbështetur në përrallat popullore shqiptare.

Besa e Kostandinit

(Përrallë popullore)

Gjashtë e gjashtë dymbëdhjetë, Doruntina trembëdhjetë... Dhe fillon përralla. Ajo na tregon se na ishte njëherë e një mot një nënë shumë e mirë dhe i kishte dymbëdhjetë bijë shumë të hijshëm. Të trembëdhjetën kishte një bijë të bukur,më të bukur se të gjitha shoqet të gjitha, që ia thoshin emrin Doruntinë. Doruntina u rrit me përkëdhelitë më të mëdha të mundshme dhe na u bë vajzë që të mahniste me bukurinë e saj.
Me lumturi kaluan motet e shkuan e vasha u rrit e na u bë për t’u martuar. Mirëpo nga bujarët e atij vendi askush nuk e gëzoi. Të gjithë e dëshironin askush s'guxonte ta zërë nuse, sepse nuk e ndjente veten të zotin për ta marrë atë për shoqe të jetës. Atëherë na vjen një trim i largët; i mirë, i hijshëm, i fisëm dhe dërgon për shkesë dallëndyshen, që t'a kërkojë Doruntinën nuse. E ëma dhe të njëmbëdhjetë vëllezërit e mëdhenj nuk donin t'ia jepnin, sepse trimi ndonëse i mirë e i fisëm, ishte nga një vend shumë i largët. Vetëm i vogli, Kostandini donte.
“T'ia japim zonja mëmë - thosh ai - se trimi është i mirë. Më ka hyrë në zemër.”
“Kostandin biri im, cfarë po thua ti kështu? - ia kthente e ëma. Aq larg do ma shpiesh Doruntinën time? Se në e daça për gëzim, për gëzim nuk do t'a kem; se në e daça për helm, për helm nuk do t'a kem.”
“Të jap besën zonja mëmë, se kur t'a duash ti Doruntinën, qoftë për gaz qoftë për helm, vete unë e t'a marr dhe do ta sjell në shtëpi!”
Mëma dhe të njëmbëdhjetë vëllezërit u bindën: e fejuan dhe e martuan Doruntinën me trimin e largët. Bënë dasmë nëntë ditë. Të dhjetën trimi mori nusen e shkoi tek dheu i tij i largët. Mëma e vasha qanë me lot kur u ndanë ...
Shumë luftra u luftuan atë mot te dheu ynë, se kish ardhur i huaji t'a shkelte e t'a pushtonte. Të dymbëdhjetë vëllezërit dolën të luftojnë për vendin e tyre dhe u vranë një pas një të gjithë. Kur iu vra djali i parë, mëma psherëtiu e tha:
“Biri im unë nuk kam helm e nuk do të të qaj, sepse ti re për dheun tënd e më mbeten dhe njëmbëdhjetë bij të tjerë për luftë.”
Kur iu vranë gjashtë, që të gjashtë trima e të dashur, ajo derdhi vetëm nga një lot për secilin e bëri vetëm nga një vajtim. Po kur nisën t'i vriten dhe të tjerët, mëmës iu këput zemra dhe lëshoi një psherëtimë të madhe sa uturoi tërë vendi :
“Mjerë unë, ç'helm i madh të mos kem Doruntinën pranë në këtë zi që më mbuloi shtëpinë!”
Kur u vra djali i fundit, Kostandini, mëma shkuli leshrat e bardha e thirri:
“Bobo, ç'vdekje, e nëmosura vdekje! Ti më more dymbëdhjetë bij e tani kush mund ta dijë a s'ma ke marrë edhe bijën time të vetme, bijën time të dëshiruarën!”
Kur agoi e shtuna e të vdekurve, mëma vajti te varret e të bijve. Dymbëdhjetë djem kish pasur, dymbëdhjetë varre kish tani... Mbi çdo varr ndezi nga një qiri e bëri një vajtim, po mbi varr të Kostandinit ndezi dy qirinj dhe bëri dy vajtime, qau me ngashërime dhe thirri tre herë:
“O biri im! O biri im! O biri im!...”
Edhe tri herë të tjera:
“O Kostandin! O Kostandin! O Konstandin!”
Pastaj u shemb përdhe, pushtoi gurin e varrit e u trua:
“Kostandin, o biri im, ku është besa që më dhe, se do ma sillje Doruntinën, tët motër? Besa jote vdiq bashkë me ty e kalbet në varr të zi!”
Kështu tha dhe e lau gurin me lotët e syve.
Në mesnatë Kostandini u ngrit nga varri. Guri i varrit u bë kalë i zi si nata. Edhe dheu i zi u bë shalë e zezë si nata. Rrotulla që mbante gurin u bë fre i argjendtë. Trimi i hipi kalit, u përkul përpara, uli kryet dhe i ra me shporet. Kaptoi si frymë male e fusha, hodhi lumenj e përrenj, la prapa katunde, kodra , pyje... Kostandini arriti te shtëpia e motrës kur kish dalë dielli. Ajo ndodhi ditë e kremte. Në shesh, përpara shtëpisë, gjeti të bijtë e të motrës, nipërit e tij, që loznin e vraponin pas dallëndysheve. I pyeti:
“Bij të zemrës, ku është zonja, mëma juaj?”
“Kostandin, o zoti lalë, - i thanë ata - mëma jonë po hedh valle në fshat, atje tek bëhet dasmë.”
Kostandini shkoi shpejt tek vallja e parë, pa një luzmë vashash të bukura tek këndonin e vallonin dhe tha me vete :
"Të bukura jeni, moj vasha, por për mua nuk jeni, sepse unë s'jam nga kjo botë...".
Dhe u afrua të pyesë:
“Gëzuash, o vasha të bardha! A është me ju Doruntina, motra ime?”
“Shko përpara trim, se do ta gjesh tek kërcen hareshëm veshur me petk të ndritshm kadifeje.”
Kostandini vajti tek vallja e dytë dhe u mat të pyesë përsëri, po Doruntina e pa vetë dhe i thirri:
“Kostandin, o im vëlla!”
Dhe iu afrua e përqafoi. Kostandini i tha:
“Doruntinë, motra ime! Eja të shkojmë. Të do zonja mëmë në shtëp!”
“Më thuaj vëlla, si të vij unë atje? Po të më dojë për gaz, do të vete të marr stolitë më të mira, por po të më vajë, mos qoftë e thënë, a për helm, do vete të vishem me të zeza.”
“Eja motër, kështu si je!”
E mori në vithe të kalit. Kali ikën si shakullimë. Ata kapërcejnë si në ëndërr male e fusha, pyeje e kodra, lumenj e përenj. Hëna e yjet kanë shtangur lart e shikojnë me të drojtur. Gjatë udhës, motra e pyet vëllanë:
“Kostandin, vëllai im, përse shpatullat e gjëra të janë mbushur me myk?”
“Doruntinë, motra ime, shpatullat mi ka mbuluar tymi i shkatrrimeve që solli lufta. Se në vendin tonë u bënë luftra të mëdha, erdhën armiq të na shkelin dhe ne të gjithë dolëm të luftojmë.”
“Kostandin, vëllathi im, përse flokët e derdhura i ke gjithë pluhur?”
“Doruntinë motra ime, gjatë udhës kishte shumë pluhur dhe mi pluhurosi flokët.”
“Kostandin vëllathi im, përse vëllezërit e mi të bukur si drita, s'kanë dalë përpara të na presin?”
“Doruntinë, motra ime, ndoshta janë në lodër e s'presin të vemi sonte.”
“Kostandin vëllathi im, përse dritaret e shtëpisë janë mbyllur sot krejt?”
“Doruntinë motra ime, i kemi mbyllur se fryn erë e fortë e dimrit nga deti.”
Kur arrinë pranë kishës, Kostandini i tha motrës:
“Ti shko përpara se unë dua të hyj të përgjunjem!”
Kostandini shkoi e hyri prapë në varr të zi. Kali u bë prapë gur, shala u bë dhè dhe freri i argjendtë u bë rrotullë. Dhe përsëri reth e qark zotëroi heshtja e vdekjes. Ndërkaq Doruntina ngjiti shkallët dhe trokiti gazmend në derë.
“Mëmë, hapma derën!”
“Kush je ti që trokëllin aty tek dera?”
“Hapma zonja mëmë, jam jot bijë, Doruntina.”
“Ikë tutje nga ke ardhur o vdekje e shkretë. Ti mi more të dymbëdhjetë bijtë e tani ke ardhur të më marrësh dhe mua që të mos e shoh më Doruntinën time!”
“Ҫ'po thua ashtu zonja mëmë? Nuk ma njeh zërin? Besa zonja mëmë, jam unë vetë, Doruntina jote.”
“Ngul gishtin tek vrima e kyҫit që të ta shoh e të t'a njoh.”
Doruntina nguli gishtin e vogël tek vrima e kyҫit, atë gisht të hollë e të bardhë. Mëma ia njohu sakaq e i hapi derën.
“Kush të solli këtu, o zemra ime?”
“Më solli Kostandini, im vëlla.”
“Cili Kostandin, moj bijë? Kostandini im ka vdekur bashkë me të njëmbëdhjetë vëllezërit e tjerë. U vranë në luftë...”
Dhe ashtu si ngrin, ashtu si rinin të dyja, njëra tek praku e tjetra në derë, plasën si qelqi me verë...

Miti, mitikja dhe mitologjia

Përgatiti: Rrahim Sadiku, shkrimtarë

 *Miti ka lindur me njeriun dhe ka mbetur shoqërues i pandashëm i tij.
*Fjala mit vjen nga greshiqshtja e lashtë: mythos, që do të thotë fjalë, ligjërim, e thënë. Fillimisht ai lidhej me besimet e popujve të vjetër, me legjendat që kishin krijuar ata për krijimin e botës, për dukuritë natyrore, për zotërat etj.
*Me kohë miti lidhet me shndërrimin e legjendave, heronjëve, ngjarjeve historike e të tjera, me ndikim në kulturën dhe zhvillimin e një p...opulli, nga e zakonshmja në të pazakonshmën e në imagjinaren. Kohëzgjatja e mitit kushtëzohet nga marrja e gjatë me të dhe kjo krijon mitikën e një populli.
*Të shumtën e rasteve, ngjarjet dhe ndodhitë e shndërruara në mit janë ato që lidhen me esencën e mbijetesës dhe zhvillimit të një populli a vendi.
*Ndikim të madh në kulturën botërore kanë patur mitet egjiptiane, babilonase, greke, romake, ilire etj.
*Te shqiptarët janë të njohur miti për mbretin Pirro, miti për kreshnikët, miti për Skënderbeun etj.
*Mitikja del nga miti dhe merr forma të besimit, të shpirtërores, të asaj që arrihet me mendje, me imagjinatë, po që gjithnjë shkon larg nga realja.
*Mitikja ushqen shpirtin e një populli, mbamendjen dhe kulturën e tij, duke u bërë kështu pjesë e pandarë e shpirtërores dhe kujtesës që jeton brenda atij populli.
*Mitologjia është shkencë e cila merret me studimin e miteve, duke ndjekur aspektin historik dhe kronologjik të dukurive që lidhen me mitin. Kjo shkencë, edhe pse këtë emër e merr shumë më vonë, njihet që nga koha e Rilindjes Evropiane, kur mitet greke dhe kultura antike greke shndërrohen në mit real për Evropën dhe ndikojnë në historinë, krijimtarinë dhe mendimin evropian përgjithësisht.
*Mitologjia shqiptare është veprimtari e re e shkencës kombëtare e botërore dhe deri diku ka shënuar rezultate të dukshme në studimin e mitit shqiptar dhe krahasimit të tij me mitet të popujve të tjerë.

Hyjnitë ilire

Nga lashtësia jonë

Përgatiti: Rrahim Sadiku

Rrënjët e besimit ilir janë parahistorike, të lidhura ndoshta me një periudhë parailire, pellazgjike e më tej, po ajo që ka arritur deri te ne vjen nga epoka e neolitit (që shtrihet në vitet 6000- 2001para erës sonë) e ndoshta edhe më e hershme. Kurse periudha e që lidhet drejtpërdrejt me këtë popull të lashtë, tregon se qytetërimi ilir paraqet formacion organizativ, juridik dhe ushtarak, që luajti rol të veҫantë në zhvillimet kulturore e historike në Gadishullin e sotëm Ballkanik. Shkencëtarët kanë vërtetuar se mitologjia ilire dhe qytetërimi ilir u kanë dhënë shumë edhe qytetërimit dhe mitologjisë greke e romake.
Politeizmi është thelbi i besimit dhe e sistemit mitologjik ilir, gjë e kjo e përbashkët edhe me popujt tjerë të asaj kohe. Shumica e figurave tëbesimit ilir ishin njerëz me aftësi fizike e mendore shumëdimensionale, po shumë prej tyre kishin ishin të gërshetuar me qenie të tjera të fuqishme, por disa edhe kishin formë gjallesash të ndryshme, që flisnin, udhëzonin dhe shpërblenin ose ndëshkonin ata që kishin dashurinë ose mërinë e tyre. Edhe mbretërit ilirë, në mitologjinë popullore kishin tipare të hyjnive dhe kishin një vendqëndrim madhështorë, zyrtarosht të caktuar dhe të vënë në shërbim të shtetit ilir e të dinastisë që ishte në pushtet. Kishte edhe hyjni që ishin në trajtë drurësh (shkencërisht: dendromorfizmi) që është gjithashtu një tjetër formë e hershme e mitologjisë ilire. Pylli i shenjtë, që i kushtohet një hyjnie parakupton, së pari një kultëzim më të hershëm të vetë atij, pra, kemi jehona të dendromorfizmit.
Fakti që sot pjesa më e madhe e ish territoreve ilire banohet nga popuj që nuk kanë lidhje kulturore e shpirtërore me ilirët, dëmton shumë shkencat që merren me ilirologjinë, sidomos mitologjinë ilire. Ndodh kjo sepse ato vende tashti nuk kanë ndonjë interes të theksuar për të hulumtuar e studiuar trashëgiminë ilire dhe kjo ka ngushtuar mundësinë e hulumtimeve, studimeve e krahasimeve gjithandej ku kërkohte dhe është ngushtuar më tepër në territoret ku sot jetojnë shqiptarët, pasardhësit e ilirëve. Prandaj studimet e e lashtësisë ilire lidhen më shumë me trojet e sotme shqiptare, po deri diku edhe ato kroate, ku në disa segmente ende gjallëron vetëdija e prejardhjes ilire.

 

Hyjni të besimit Ilir

Iliri shtrihej edhe me kuptimin e hyjnishëm në mbarë Gadishullin Ilirik dhe është eponim i tërë popullit të lashtë e të madh ilir. Legjenda për të thot: "Iliri ishte biri i Polifemit dhe i Nimfës Galatea... Bijtë e Ilirit qenë Enkeleu, Autari, Dardani, Medi, Taulanti, Perrebi, kurse vajzat qenë Partha, Daortha, Dasara etj., nga kanë rrjedhur taulantët, perrebejtë, enkelejtë, dardanët, parthinët, dasaretët, daorsët, darsejtë e të tjerë... Thonë, se Autari pati për bir Panonin ose Paionin.

Redoni është hyjni madhore dhe qendrore, më kryesori përsa i përket shtrirjes në trevat ilire, ndihmëtar në ngritjen e qyteteve, frymëzues i kulturës dhe i lulëzimit të shtetit ilir. Atë e hasim në punime ikonografike, në të cilat ka formën e një djaloshi me një kapelë ilire, të dhënë në profil dhe shoqërohet me delfinin, si atribut i hyjnisë.

Medauri ishte hyni ilire e luftës. Në besimet ilire ishte shumë i rëndësishëm. Qendër e njohur e kultit të Medaurit ishte Rizoni, por ndoshta dhe varret monumentale në Selcën e Poshtme, ku janë të skalitura atributet e hyut, siç janë mburoja ilire me rrathët e saj koncentrikë karakteristikë dhe përkrenarja. Edhe për këtë hy kemi një paraqitje ikonografike. .


Medauri dhe Redoni kanë emra etnikisht ilirë.

Epidamni është hyjni i taulantëve, hero-kult, që mbahej si themelues të qytetit të tyre, Durrësit të sotëm, i cili ndërron shumë pas ardhjes së kolonistëve daorë, gjatë vitit 627 para erës sonë. Ai u kultëzua si krijues jo vetëm i qytetit, por edhe i gjenealogjisë legjendare të dinastisë mbretërore ilire me qendër qytetin dhe me arealin e tij të gjërë. Në shumë raste atë e kemi një hero vendas, jo një hyjni në kuptimin e vërtetë të fjalës. Krijimi i kultit të tij është në natyrën e krijimit të miteve të heronjve, të hyjnizimit të kultit të të parëve.

Dyrrahu sipas besimit ilir ishte nipi i Epidamnit. Atë e lindi Melisa, bija e Epidamnit, me hyun e detit. Në krahasim me gjyshin, Dyrrahu edhe lindjen e ka gjysëm të hyjnizuar. Një kohë Durrësi kishte emrin e të dyve, më tej emri Dyrrah u bë përfundimtar. Origjina e kultit të Dyrrahut vjen nga bota e mitologjisë detare, siç ka ndodhur me shumë legjenda të tjera ilire.

Melisa ishte Nimfë e shndërruar në bletë, e ëma e Dyrrahut. Kulti i saj ka qenë shumë i fortë te banorët ilirë të qytetit e të rrethinave. Aq e vërtetë është kjo, saqë në bregdet vendi ku sipas legjendës u bë bashkimi i saj me hyun e detit u quajt Melison. Figura e bletës është motiv ikonografik i dyrrahasve të vjetër, me të lidhet edhe vera e tyre e famshme e fermentuar prej mjalti,. Melisa është kult i lidhur me detin e njëkohësisht edhe një kult i pastokës bujqësore. Ky fakt i fundit e thekson karakterin autokton të kultit.

Kadmi është nga perënditë më të para ilire, i gjetur i vizatuar në një shkëmb te varret monumentale te Selca e Poshtme. Vizatimi fillimisht paraqet një kalorës ilir, hipur mbi kalë, me
armatim të dallueshëm ilirik dhe prapa krahëve ka figurën alegorike të një dragoi, që
përfaqëson mitin e Kadmit, që njihet edhe si mbret te fisi i Enkelejve. Kjo kryevepër në miniaturë e artit ilir, i takon shekullit III p.e.s.

Joni ishte i biri i Dyrrahut sipas të cilit quhej Durrësi i sotëm, por legjenda e Jonit i përket territorit të Ilirisë së Jugut dhe të Epirit ilir. Topografia e legjendës përfshin një hapësirë shumë të madhe.

Nesti ishte hyjni dhe emër i një lumi ilir. Ishte symbol i kultit të ujit te mesapët, në Italinë e Jugut.

Diana Kandave është hyjni shumë e nderuar e Kandavëve (fisi i njohur ilir). Në afërsi të parthinëve kandavët kishin një tempull të rëndësishëm , atë të Dianës, mbi rrugën Egnatia përbri shtegut në lindje të Skampës (Elbasanit). Në të vërtetë, topografia e përhapjes së këtij kulti është gjetur edhe te deokleasit (në Mal të Zi), ku në altar është bërë një kushtim kushtuar Dianës. Kurse kulti i Dianës (ky emër, siç e ka shtjelluar në një studim të tij Çabej, ka dhënë emrin Zana) te ilirët ka parasysh një hyjneshë vendase me emrin romak ose dhe me emrin grek Artemis. Disa relieve me përfytyrimin e kësaj hyjneshe vendase studiuesit i kanë lidhur me kultin e vegjetacionit, të pjellshmërisë, të stinëve.

Dioni Duali ishte hyjni e ilirëve paionë. Dijetarët i ka tërhequr vëmendjen cilësimi i tij, që është shpjeguar nga Jokli e Çabej me fjalën shqipe "dej, me u de". Në të parakuptohen edhe ceremonitë e karakterit dioniziak, ku njerëzit pinin, gëzonin dhe deheshin.

Derroni është hyjni e ilirëve peionë. Ky emër hyu është dhe në monedhat e mbretit Lykeu të këtij fisi, (rreth viteve 335-295 para erës sonë). Monedhat tregojnë një pendë qe. Çabej bën zbërthimin etimologjik të Derranit, duke e lidhur me një nënfis ilir, derranët, "një polem bujqish dhe e lidh edhe me shqipen "djerrë".

Dardania ishte hyjnia kryesore e Dardanisë. Atë e hasim në një mbishkrim të Dardanisë antike, në document latin,si "Dardaniae sacrum"). Kulti i Dardanisë është kult pajtor i tërë krahinës së madhe ilire.

Andini ishte hyjni e trevave dardane. Emri i tij është gjetur në një monument mermeri pranë Kaçanikut, në kufi të Dardanisë dhe të Maqedonisë. Emri futet në repertorin onomastik ilir.

Anzotika. Hyjneshë e liburnëve me atribute të hyjneshës së bukurisë dhe të dashurisë (Afërditës).
Emri i saj është skalitur në një monument në Flamonën e vjetër (Plomini i sotëm).

Ika. Nimfa e një lumi në Liburni (po dhe në Flamona), edhe kjo me atribute të Afërditës.

Lutossika. Përsëri emër nimfe i trevës liburne.

Latra. Nimfë e përafërt me nimfat e tjera të miteve liburne.

Sentona. Një nimfë tjetër lokale (e së njëjtës trevë).

Bindi njihet si hyjni kryesore e fisit ilir të japodëve.

Thana dhe Vidasi kudo na dalin si një çift hyjnor ilir, që dvshmohen në disa monumente të bëra nga ilirët.

Tadeni është hyjni e rëndësishme ilire. Për të është gjetur dëshmi në një altar sakrificash jo larg Sarajevës.

Mezana ka qenë hyjni supreme e daunëve dhe mesapëve dhe lidhet me fjalën shqipe, mëz, kalë i ri. Kjo është për arsyen, se ilirët i flijonin në kushtime e në ceremoni të veçanta kuaj.

Parthini ishte hyjnia kryesore i ilirëve parthinë, fis i rëndësishëm në afërsi të Durrësit, të mpleksur me sa duket edhe me taulantët dhe kjo ka ndikuar që shkencëtarët të besojnë se Parthini ka qenë hyjni e banorëve bregdetarë.

Drakoni dhe Drakena ishin çift hyjnish. Është shënuar fakti i ekzistencës së tyre në një mbishkrim i gjetur afër Shkupit.

Boa njihet si hyjni ilire në formë gjarpri.

Nutrika ishte yjneshë e ilirëve veriorë, mbrojtëse e fëmijëve.

Tato ishte hyjni e nderuar në trevat dardane.

Në shtyllëzat mbivarrore të Durrësit del shpesh në shekujt III – I p.e.s. emri Tato si ilir.

Dauni ishte hyjni e fisit të daunëve, që jetonin në trevat e sotme të Italisë dhe në besimet ilire është eponim i Daunisë, ndër hyjnitë më të vjetra ilire.

Logetët është emërtim që përdornin mesapët për motrat e fatit. Emërton hyjni me rrezatim e ndikim të gjithmbarshëm për trevat e gjëra ilire.

Në Dodonë lisi i shenjtë formonte, në fakt, një tempull në natyrë, ose, më saktë, një paratempull. Këtu nuk ishte kult vetëm lisi, druri i shenjtë, i cili më vonë u lidh me një hyjni të antropomorfizuar, supreme, siç qe Zeusi dodonas.

Një figurë njeriu të ulur, me pamje antropomorfe, quhet dëshmia e parë e ikonografisë së hyjnive ilire dhe mbetet e pranushme edhe deri në shekujt IV - I para erës sonë.

Hyjnia e lumit Vjosa gjithashtu ka pamje antropomorfe dhe ka dukjen e një plaku, me flokë e me
mjekër dhe i shtrirë.

Hyjni e gjetur në radhën e mbetjeve nga besimet ilire është edhe Sfinksi, nga shekulli III p.e.s. i cili paraqet një figure nga bronxi, me fytyrë të bukur femre, me krahë shqiponje e me kthetra luani. Është gjetur në mbetjet e qytetit ilir Antigonea.

Nga besimet ilire na vjen edhe një kokë hyjnie, e gdhendur në një gurë gëlqeror, që i takon shekullt V para erës sonë, e gjetur në Durrës.

Hyjni tjetër ilire Lembe, e cila paraqitet me formën e anijes tipike të lembëve ilirë, sipas së cilëve edhe e ka marrë emrin.

Figurë tjetër kafshe të shenjtë te ilirët ka qenë dhe kali. Shndërrimi i motiveve zoomorfe në floreale është vënë re në Iliri, por edhe në Thraki.

Figurë nga më kryesoret e regjionit të vjetër ilir është padyshim gjarpëri. Për rolin e kësaj kafshe të shenjtë, të kultizuar në një lak kohor bukur të gjatë, ka mbledhur një material të hollësishëm

Këngët popullore të djepit (ninulat)

Nga trashëgimia jonë

Përgatiti: Rrahim Sadiku

Këngët e djepit njihen edhe si Këngë të ninulave ose Këngë të nina-nanave. Ky lloj i këngëve përfshinë ato krijime popullore që u këndohen fëmijëve për t’i vënë në gjumë, po shpesh edhe për t’i qetësuar e afruar.
Këngët e djepit shprehin dashurinë e madhe prindore, gëzimin e harenë për praninë e fëmijës dhe kënaqvsive që i vinë prindit nga ai.
Përgjithësisht ato janë këngë të shkurtëra dhe u kushtohen fëmijëve të moshës më të njomë, pra të atyre që nëna me kujdesin më të madh u krijon kushte për të fjetur mirë, qetë e pa trazime. Këto këngë janë shumë të përhapura në të gjitha trojet shqiptare, po ato i gjejmë edhe në kulturën e të gjithë popujve të botës. Duhet cekur se shumica e këngëve të djepit janë improvizime, që nëna i krijon në prani të foshnjës dhe ato lidhen shpesh me gjendjen që ka fëmija në atë moment.
Këngët shqiptare të djepit fillojnë zakonishta me fjalët “Nina-nina bijën/birin o” (në veri të trojeve shqiptare dhe me: “nani-nani djalin/vajzën” (në jug). Në shumë raste këngët e djepit kanë në vete fjalë bukurtingëlluese, shpesh pa kuptim konkret, po që ndikojnë që fëmija të flerë sa më shpejt. Janë këto fjale te pashpjegueshme, po mund të jenë edhe emra njerezish e gjësendesh, që qetësojnë mendjen e fëmijës, pra gjumëndjellëse.
Duke i lexuar dëgjuar, kuptojmë se Këngët e djepit janë monologje intime poetike, me të cilat prindërit shprehin dëshirat që kanë për fëmijët e tyre, që zakonisht lidhen me shëndetin, urtësinë, dashurinë, trimërinë, jetën e gjatë e dëshira të tjera.
Mjetet artistike që përdorin krijuesit e këngëve të djepit janë nga më të ndryshmet, nga ato më të zgjedhurat, deri te ato krejt të rastit. Kemi në to figurat letrare që përdoren në të gjitha krijimet artistike, po më të shpeshtë janë krahasimi e personifikimi.
Ninullat janë tejet lirike dhe të përjetuara shpirtërisht. Nëna e krahason fëmijën e vet me gonxhen, me ylberin, me lulen e shegës, me mollën, me pëllumbin, me yllin e me shumë bukuri që e paraqesin fëmijën sa më të mirë. Janë të këndshme sidomos këngët kur gjumi paraqitet si një zog i bukur, pëllumb e bilbil, që vjen ta kënaqë fëmijën e ta ndihmojë të rritet.

 

Të pastë nana

Nina nana, nina, nina!
E shkofsh jetën me të mira,
dalsh në bjeshkë e në rudina,
të pastë nana ty zi yll,
si pëllum e trandafil,
me ja rue nanës dhent e dhitë
shpija jeme me u ba dritë
me u ba dritë plot begati,
lumja un’ qi t’kam ty.

 

Gjumi i amël

Nina nina birin tem
do t’baj bari me dhenë!
Nina nina, po t’perkuni
Birin tem me zan’ gjumi
Ma ze gjumi, gjumi i amël
do t’thejmë pershesh me tamël!

 

I madh si lisi

Nina nana
po t'perkuni
ty e bir’
me t’zan gjumi.
N’ gjum’ mu rrit,
Me na u dok dritë,
Me shkue te fisi,
I madh si lisi
Me u ungj ngat plakit,
N’krye të oxhakit.

 

Djali jem

Nina nana
Zemra m’knon,
i miri jem
me shok’ po shkon!
Nga djepi me dushk
përzihet me krushq
nga djepi me sanë
I ngon babë e nanë,
Me tesha t’kuqe,
Po i marrim nuse!

 

Tue thanë

Nina nana
tue thanë,
ti u rritsh
me babë e nanë.
Nina nana
n’djep me therra
Nisju nanes
se erdh vera,
Dil n’stan
me treqind shtjerra
Vjen nana me i mjel
Buk’ e ujë
nana të sjell,
nana po t’rrit ty
o bir per Shypni!

 

Nina- nina vajzës

Nina nina, vajzë e nanës
Mori cucë për bukuri,
U bafsh si lule për hjeshi,
Flej si qingj ҫohu si rrunxë,
Qingjja e nanës, nina ni.
Ti m’u rritsh e u fejofsh!
U martosh e u lulzosh!
Dalsh e para me bukuri,
U përmendsh-o për urti,
Bafsh dritë shpat ‘ëm shpat,
e t’shoqnoft i madhi fat.

 

Nina-nina ore plum’

Nina-nina ore pllum’
Flej se nana të do shum’.
T’i m’u rritsh mue fatlum
Fatlum o djal i ri
Dilli ty gjithmonë me t’pri.
Kur te rritesh o zamak
e gzon nanën në konak
Kur te rritesh djal im
zemer do m’dalsh trim

 

T’përkund nana

Nina nina gati mrrina.
Nina zana, t’perkund nana.
Nina nina t’qes ke mani
jo s’na merr murrani.
Lule t’qes ke molla
tutem se t’ze vdora
Lule t’qes ke pjeshka
lumja të ze vjeshta
Nina nina o more djalë
Ti m’u bafsh
për Shqipnin marë.

 

Nano nano djalënë

Nano nano djalënë
Se na zgjoi mëhallënë!
Kush e ka e kush e do
Kush e përkedhel kur do?
Djal’i vogël këto do
Lodrat edhe vallet-o!
O nanan, o nanan
Nenua t’u bëftë kurban
Që të ka e që të mban!
Ririri, ririri,
Kush të ka more flori
Ty të ka nenua në gji!
Nano nano djalënë
Që na zgjoi mëhallënë
Të ligat i mori lumi
Dhe i shpuri te Osumi!
Djalën na e zuri gjumi

 

Nano nano çupënë

Nano nano çupënë
Tatëpjetë fushenë
Merre gjumë, mbaje shumë,
Pastaj vinj e zgjonj unë,
Të flerë e te rritetë
të zgjonet e të ndritetë.

Ali Huruglica - Biografia dhe një cikël me poezi

Ali Huruglica
(1930 – 1996)

Njëri ndër poetët më të frytshëm dhe më risimtar të letërsisë shqipe, në lëminë e krijimtarisë poetike për fëmijë, Ali Huruglica, u lind në vitin 1930 në fshatin Gjyryshec të Dardanës. Fëmijërinë, deri në moshën 12 vjeçare, e kaloi në vendlindje, si bari. Babai i tij, Salihu, e mësoi të shkruante dhe të lexonte në gjuhën shqipe. Gjatë vitit 1942 u regjistrua në klasë të dytë të shkollës fillore “Bogdani” në Gjilan, ku përjetoi masakrën e njohur të Gjilanit. Në dhjetor të vitit 1944, ai dhe motra e tij 5-vjeçare, Taibeja, u detyruan të largohen nga Gjilani. Shkollën fillore arriti ta kryen tek në vitin 1948.
Pas përfundimit të shkollës fillore ai mori përsipër detyrën e mësuesit, të cilën e kreu me sukses për 24 vjet me radhë. Shkollën Normale dhe Shkollën e Lartë Pedagogjike, Dega e Letërsisë Shqipe, i përfundoi në Prishtinë, pa shkëputje nga puna . Më vonë shkoi në Shkup, ku punoi si redaktor i revistave për fëmijë “Fatosi” e “Gëzimi”. Më 1973 u kthye përsëri në Gjilan dhe u punësua në bibliotekën e qytetit, ku punoi një kohë të gjatë.
Në Gjilan ka udhëhequr Klubin letrar “Dardania” të qytetit si dhe organizoi një shkollë letrare për fëmijë, me të cilët edhe nxori dy numra të revistës “Ylberi” dhe një libër më shkrime të vijuesve të kësaj shkolle “Libri që po shkruhet…”
Huruglica shumicën e veprave të tij letrare ua kushtoi fëmijëve, vdiq me 15 dhjeto 1996.
Krijimet e tij janë përfshirë në disa nga antologjitë e poezisë shqipe për fëmijë, po edhe në gjuhë të tjera.
Disa nga veprat e Ali Huruglicës:

“Zani i zamarës”, 1964
“Kaçuba”, 1966
“Ylli m’ka tregue”, 1967
“Kangët e plakut me lahutë”, 1968
“Pulëbardha’, 1968
‘Shkurtabiqi zemërartë”, 1968
“Zogu i bardhë”, 1969
“Xhita me yll”, 1969
“Kthimi në fëmijëni”, Shkup, 1971
“Bilbili i gëzimit”, 1971
“Qershia me çadër”, 1973
“Këngët e shkronjave” (bashkë me Fejzi Bojkun), 1973
“Vjersha të zgjedhura”, 1976
“Princi i trandofilave”, 1977
“Dreri në mal” 1989
“Jastëku i ëndërrave”, 1996



PËRSHËNDETJA E NJË FËMIJE

Sot duke ecur nëpër trotuar
M’u afrua një fëmijë
Duke buzëqeshur si lule
Më përshëndeti me zë bilbili
Në zemër më këndoi një shpend i bardhë
Dhe në ballë më çeli trëndafili.


 KOPSHTI

Do t’i mbledh
Të gjitha buzëqeshjet e fëmijëve,
Do t’i mbledh
Të gjitha buzëqeshjet e nënave,
Do t’i mbledh
Të gjitha buzëqeshjet e luleve
Dhe me to do t’i stolis
Faqet e mia.



BARKA VELËBARDHË

Kur ti vrapon
Pas fluturave të gjumit...
Atëherë nëpër syrin tënd
Nëna joto lundron, o bir,
Me barkën velëbardhë,
Me barkën velëbardhë...


LULJA NË KARRO

Lulen e shëtitë nëna
Me karro nëpër hije;
Zogjtë këndojnë n’degë:
- Çfarë bukurije!

Hëna ia paska falë f’tyrën,
Lulet – kësulën,
Fustanin – ylberi,
Lum nëna për lulen!

Plakat e shikojnë
Dhe ja bëjnë me dorë...
Lulja shkrihet në buzëqeshje
Dhe ua falë t’gaztën kurorë.



RRËFIMI I MËSUESIT PËR PESËSHEN

Kur ndonjë fëmije
I vë pesëshe në ditar,
Për mua këndon shpendi më i bukur
Dhe dielli më lanë me rreze vizëllimi.

Kur ndonjë fëmije
I vë pesëshen e kuqe në fletore,
Atëherë shndërrohem në pëllumb të bardhë
Dhe fluturoj mbi fushat e mia të blerta.



ZONJA E SHTËPISË
QË FSHIN ME FSHISË

Nëna e sëmurë,
Kata zonjë e shtëpisë,
Gatuan, pastron
Dhe fshin me fshisë:

Vëllathin e lanë:
Kllum, kllum!
E hap kutinë
Dhe çkllap një llokum!

E zien gjellën
I qet biber,
Dhe vëzh, vëzh
Me grushta ha sheqer!

Macës i jep
Qumësht me pjatë,
E kllap çkllap!
Han një çokollatë.

Në krua mbush
Ujë me bokall,
Kur kthehet
Fësht! një portokall.

Nëna prej shtratit
Thërret: - Katë, Katë!
Ajo nuk e ndien
Se pi limonatë.

Sa e shpejtë Kata!
Punët kryen filhall...
Derisa t’shërohet nëna
Shtëpia tangall...



Ç’BËN TANI DRERI NË MAL

Koftori po këndon ngadal, ngadal...
Athua ç’bën tani dreri i vogël në mal?

Bora bie e era fryn e fryn...
Ndoshta ai atje tani mërdhin?!

Errësirë e madhe. Natë pa hënë!
Ndoshta sonte asgjë s’ka ngrënë?

Dreri ndoshta s’ka gjetur strehim?
Po më dhimbset si biri im.

Koftori po këndon ngadal, ngadal...
Athua ç’bën tani dreri i vogël në mal?



ZOGU I VOGËL

Degën e blertë
Po e përkund puhia,
Në të zogu i vogël
Po flen si fëmija.

Nën degë – burimi
Ëmbël po gurgullon,
Zogut të vogël
Ninulë po i këndon.



LEPURI

Asnjë ditë s’kam guxuar
Të shtrihem nëpër blerime
Asnjë natë s’kam bërë gjumë të qetë
Në strolullën time.
Çdo herë më është dashtë
Ta fsheh fërkemin,
Që të mos më bien në erë.
Asnjëherë s’jam gëzuar
Për të bukurën pranverë.
Por tani jetoj pa frikë
Se njëmijë fëmijë trima
I kam rojtarë
Qe afër shkollës
Prej tyre s’guxon të afrohet
Asnjë zagar.



FLUTURA

Unë jam
Kordela e blertë
Në flokët e mëndafshta
Të çupëzave
Buzëgaze.
Unë jam
Kravata e shkruar
Në qafat shtalbe
Të çunave
Zemërbardhë.



KETRI

Jam larg fshatit,
S’jam më në lëndina e shpatia.
E kur të kuqëlohet lajthia
Më trego, lum fëmija!

________
Prezantimin e përgatiti shkrimtari Rrahim Sadiku
Për fotografinë e shkrimtarit A.Huruglica, e falënderojmë poetin Sinan Sadiku

Këngët e kreshnikëve

Eposi shqiptar

Përgatiti: Rrahim Sadiku

Cikli i këngëve kreshnike është realisht epos legjendar shqiptar, pasi ai ka tri veçoritë kryesore për t’u cilësuar dhe trajtuar si i këtillë: epizmin, frymën heroike dhe legjendarizmin.
Ky epos është i përbërë nga këngë të ndryshme epike, të cilat kur këndohen shoqërohen kryesisht me lahutë. Në qendër të këtij eposi, qëndrojnë dy vëllezërit, Mujsi (Muji) e Siylli (Halili) dhe historitë e tyre e rrethit të tyre. Në popull ato krijime poetike, nijen si këngë kreshnikesh, këngë të Mujsit e të Siyllit, këngë të moçme trimash, këngë lahute etj. Ky epos, që përbën një pjesë të rëndësishme të epikës legjendare shqiptare në përgjithësi dhe që mbetet relikt i nderuar dhe i çmuar etnokulturor, bëhet edhe më i rëndësishëm me mesazhin e madh që sjell: rezistencën në emër të lirisë, të së drejtës e të dinjitetit.
Besohet këngët kreshnike filluan të krijohen diku pas Kryengritjes së Madhe Ilirie (që ndodhi në vitet 6 – 9 të erës sonë) dhe që vazhduan të krijohen më me intesitet në kohën e dyndjeve sllave. Por, edhe pse në themel janë krijime shumë të lashta, këngët e eposit shqiptar kanë filluar të mblidhen e të studiohen mjaft vonë. Për të shkroi një fragment të shkurtër albanologu i njohur Gustav Majer më 1896 në librin e tij "Albanesiche Studien" VI. Mbledhja edhe botimi i këtij eposi në vitet e 20-ta të shekullit të kaluar. Ndër botimet kryesore të gjertanishme do të mund të përmendeshin : "Epika legjendare", vëllimi I dhe II (1996, 1983), "Chansonnier épique albanais" (antologji frëngjisht, 1983) "Këngë kreshnike" (Prishtine, 1974). Atë kohë, krahas mbledhjes dhe botimit të këngëve, që ruheshin e kultivoheshin nga rapsodë të njohur, fillojnë edhe studimet për eposin e kreshnikëve. Në fillim ato qenë kryesisht shënime të thjeshta e mbresa, që erdhën duke u thelluar e u zgjeruar disi gjatë viteve '30, për të arritur sot një nivel mjaft të kënaqshëm. Kurorëzimi i gjithë kësaj punë studimore u bë me simpoziumin "Epika heroike shqiptare", (Tirane, 20-22 tetor, 1983), ku morën pjese edhe mjaft studiues të huaj dhe materialet e te cilit u botuan të plota në përmbledhësin "Çështje të folklorit shqiptar", vëll. II dhe III (1986).
Eposi i kreshnikeve përshkohet fund e krye nga ndjenja liridashëse dhe luftime kundër zaptuesëve të tokave të të parëve dhe nga epizmi i rrëfimit. Epizmi na pasqyrohet në madhështinë e heronjve dhe të botës që i rrethon, në përmasat e larta dhe tradhtitë tronditëse, në ndjenjat dhe mendimet e thella, në gjatësinë e këngëve që janë me nga 100, 200, 500 e 1000 vargje. Këngët (pjesët përbërëse të eposit) kanë kruesisht vargjeve të gjata, pjesa më e madhe janë me dhjetërrokësh të bardhë, pasi ai jep mundësi të gjera shprehëse. Në të njëjtën kohë, në epos janë të pranishme edhe detajet, situatat, trajtimet, intrigimet, dramat, tragjeditë, që bëhen edhe më të realizuara përmes rrëfimit epik. Të gjitha këto e plotësojnë dhe madhërojnë frymën heroike të tij. Heroizmi këtu del spontan, i brendshëm, duke buruar nga domosdoshmëria e rezistencës dhe e përballimi i rreziqeve e vështirësive.
Eposi shqiptar përshkohet edhe nga mendimi poetik legjendar, që gjithnjë i paraprin mendimit poetik historik. Ky tip mendimi specifik brenda eposit të kreshnikëve karakterizohet nga prania një lënde të gjerë poetike dhe lidhet drejtpërdrejt me poetiken mitologjike. Kjo arrihet përmes një varg figurash mitike, tipike shqiptare, që në epos kanë cilësinë e personazheve artistike: zanat, të lumet e natës, orët, shtojzovallet, gjarpërinjtë që u japin force kreshnikeve ose u shterojnë plagët ; zogjtë që paralajmërojnë ngjarjet ose marrin e shpien amanete; vende të kulteve pagane: Mrizet e Mëdha, Lugjet e Verdha, krojet, pyjet, shpellat; trupat qiellore që komunikojnë me njerëzit ose "marrin ndore’, Dielli, hëna, yjeyt; "shpjegimet" e origjinës mitologjike të kreshnikeve (Muji u bë i tille, p.sh., nga që piu "tamel gjini nga zanat) ; lindjet dhe rritjet e mrekullueshme (p.sh. maturimi si kreshnik që në moshën shtatëvjeçarë); ngrafisjet (ngurosjet) dhe çngurosjet e heronjve; vdekjet dhe ringjalljet; metamorfozat e lloj - llojshme fantastike (p.sh. kthimi i njeriut në qyqe) ; mjetet ndihmese të mrekullueshme ose, siç janë quajtur ndryshe, mjetet magjike (unaza magjike, qumështi i gjirit të nënës, lëngu i luleve, uji që shëron sytë, molla e arte) ; kundërshtaret përbindësha (Arapi i zi, Bajlozi) ; etj.

Në vazhdim po sjellim këngën “Fuqia e Mujit” që merret e para nga të gjitha këgët tjera të këtij eposi:

 
Fuqia e Mujit

Lum e lum për t’lumin Zot,
Nu’jem kanë e Zoti na ka dhanë!
Kur ish’kanë Muja djalë i ri,
M’a kish ҫue baba n’rrogë t’u nji zotni;
Ҫoban lopësh zotnija e ka ba,
Për gjith ditë bjeshkët Muja tu’i kërkue;
Për gjith ditë ndër gurra t’u u freskue,
Për gjith ditë ndër mriza tuj pushue,
Rrugë as shtek pa njoftë nuk ka lanë,
M’i ҫon lopët gjithherë ku s’i’n kanë,
‘i natë lopët ҫobanit i paskan hupë,
E tu shpija nu’ka mujtë me dredhë,
Buzë nji shkambit m’u ndalë asht ngushtue,
Asht ulun djali aty për me fjetë.
Paj dy djepa aty ki’n qillue;
E kanë marrë brimën e tuj kjajtë,
M’asht afrue Muja me i shikue,
Po i pajton tuj i pëkundë,
E t’dy djepat ika vu në gjumë.
Zbardhi drita e dy Zana kanë ardhë.
“Ty, qysh t’thonë – Mujon e kanë pvet -
Zo’! ҫ‘te ka pru n’këtë ven, shka t’ka tretë?!”
Muja atëherë shka u ka thanë:
“Rrogtar lopësh unë kam qillue,
Për gjith ditë kto bjeshkë i kam kërkue,
Mue rreziku sot ka ardh me m’ndeshë
M’kan hupe lopët, askun s’kam mujt me i gjetë.
Ktu m’xu nata e u ungja për me fjetë,
S’mylla sy prej vajit, qi kam ndie,
Ishin kanë tuj kjajtë këta dy thmi,
Kurrkund ҫajre thmija nu’m’kanë lanë,
M’u kanë dhimtë e jam hudh me i pajtue,
I pajtova e sa grima n’gjumë i kam vndue…
Po Zo’! shka jeni me gjith kët dritë?!”
“Zana jemi, Mujo, tuj shetitë,
Tuj u sjellë na njerzvet me u nimue,
Ti ҫ’farë ndere, Mujo, po na lyp?
Qi dy djepat na ike vu në gjumë?
A do forcë, Mujo, me qindrue?
A do luftë, Mujo, me liftue?
A do gja, Mujo, a do mall?
A do dije, Mujo a do guhë?
Lyp shka te duesh” - Mujes te i kanë thanë.
Kqyre Muja atëherë ka qitë e ka thanë:
“Shpesh po m’ngucin ҫobanija,
Shum inati ҫobajt si ma kanë,
Paj me forcë me ja’u kalue unë due”
Njana shoqes zanat atehere te’i kanë thanë:
“Tamel t’gjinit Mujes duhet m’i dhanë!”
Tamel gjinit i kanë dhanë me pi,
Me tri pika djalin m’a kan ngri.
E i ka falë Zoti kaq fuqi,
Sa me e lue shkamin ma t’madhin!
“Kape gurin!” - Zanat i kan thanë.
Nimi okesh o njaj guri ish’kanë.
E ka kap gurin nimi oksh
Badihava peshue me duer e ka,
Der n’nye t’kamës e s’ka mujt ma.
Njana shoqes Zanat atëherë i kanë thanë:
“Edhe do tamel Mujes me ja dhanë!”
E ka marrë tamlin Muja e e ka pi,
E ka kapen gurin me e peshue,
Deri në gu ai gurin e ka ҫue,
E ka ungj n’tokë e ka pushue.
Zana e madhe sa mirë paska thanë:
“Edhe pak gji na Mujes me i dhanë.
I kanë dhanë edhe pak gji për me pi,
Sa don Zoti te’i ka dhanë fuqi.
E e ka marrë gurin me e peshue,
Deri ne shok (brez) gurin e ka ҫue.
E kanë pa zanat e janë kqyrë,
Njana tjetrës prapë te i kanë thanë:
“Po na duhet gji Mujit prapë me i dhanë!”
E ka marrë Muji o gji për me pi,
O, se ҫ’po i ep Zoti shumë fuqi!
Kenka ba si m’u kanë drangue,
Ka marrë gurin aj me e peshue,
N’cep të krahit Muji e ka vndue,
Njimi okësh gurit i ka qindrue.
Njana shoqes zanat te’i kanë thanë:
“Tjetër gji Mujit ma mos me i dhanë:
Pse tjetër gji Mujit na o me i dhanë,
E rrafshon dynjajen anë m’anë!”
Atëherë zanat Mujin p’e kshillojnë,
Se me t’vogël ato qi po flasin:
Përmbi krye hana tuj i shikjue,
Përmas shkamit hija tuj’u zgjatue,
Sa miqsisht me ta kanë kuvenue.
Kqyre zanat, Mujit shka i kanë thanë:
“Si vlamth na, Mujo, duem me t’ nxanë,
Fol ti, Mujo tash shka po thue?”
“Ku t’jem ngusht, ju zana me m’nimue!”
E ka falë o Zoti shpejt sabahin,
Frik e frik aj Muji kanka ҫue,
I ka gjet lopët e në shpi ka shkue.
N’fushë t’Jutbinës Muji kur a ra
krejt shokt t’mbledhun i ka pa.
Se me Mujin aty i’n kenë msue,
Me ja mujte Mujit tuj ladrue.
Kqyre seri Muji shka ka ba:
I a ka nisë me ҫobaj me ladrue,
Send ma t’fortin me dorë kapë e ka,
Pesë konopë perpjetë i ka dhanë,
As kurrkush me folë nuk po flet!
As me thane gja kuj n’men s’oi i bjen.
Ken pe rrok shtri n’tokë po e qet!
Prej zotnisë Muji asht largue,
Punt e veta do vet me i drejtue.
Prej zotnisë burri sa asht da,
Ka dredh n’shpi, nanën për me pa.
Ja ka nisë o Muji tuj punue
Ja ka nisë o Muji tuj luftue!
Ja ka nis o ren o me fitue.
E n’sa lufta Muji qi paska ra.
Ai me nderë gjith’ kenka da.



Lufta e Budimës

(Këngë kreshnike, sipas stilit të krijimtarisë popullore)

Lum për ty, për Zotin t’ lumin!
Pa nis hana me prerue,
Pa nis fusha me u prarue,
Pat lshue zanin Gjeto Basho Mujsi:
Ka ardh koha tha venit me i nimue,
vllaznit panon’ neve na kan’ ftue,
N’pik’ t’munit ata kan’ ra,
S’pi le anmiku me pa gja.
N’tok’ t’tyne metun si t’huj,
Pa ju dhimt m’doket kurrkuj!
Moti luftes s’ju kemi afrue,
Jemi zbut k’shtu nej liftue,
Jemi zbut e ba si thmi,
N’bisht t’ lahutes tue lue e tuj pi!
Dil e prina ti Sokole Siylli,
Foli Mujsi sa ushtoj pylli.
Po shkoj tha zanat me i ngjatjetue,
Djal e shoq ato m’i kanë nimue,
Krah na bahen ato pa pritue!...
Menjiherna tek jemi ftillue,
Kena shkue kah Gjyteti i Bardhë,
Po prej s’lodhmi n’gjumë jemi harrue!
Janë dal cuba krahet me na i marrë,
Zana e malit aty na u ka diftue,
Qohi djema mos prishi me u que,
Mos po doni gjallë me ju zanun,
Mos po leni armt’ me j’au marrun!?
Gjam të madhe Mujsi qi ka ba,
Dridh janë burra e gra,
Janë dridh thmija e ushtria,
Jemi nis drejt tyne me furi,
I kemi pre si pritet bari,
Thonë kuq u banen fusha e mali.
Manej zanat na kanë qetsue,
Kemi hangër e kemi pushue,
E te Tuna shpejt kemi mrri.
Matan’ u shihshin t’mdha ushtri,
Krejt t’kërlesht e lubi
Ka nis friga neve me na hi.
Mujsi neve mirë na ka kuptue,
Na ka kqyr e foli pa na ka miklue:
Mos i kshyrni ata si po duken,
Se të madhe ata e kanë tutën!
M’kat bahet ata me na mujt,
Ma m’kat bahet ne vetin me rujt.
Kur pa prit ni zanë na u afrue,
Po ju lutna dhe mirë me më ndigue:
Kthenu mrapa e shkoni n’ shpi,
Runi gra, runi vllazni,
Runi venin qi ju ka met,
Panonia për ju ka dek!
Unë jam zanë e zotat m’dojnë
Edhe t’ardhshme m‘ kallxojnë.
Ktu ka ardhu nji mret prej larg,
I ka shtru qytetet varg,
Male t’nalta e lugina t’fella,
I ka ba me t’ hi n’shpirt mnera!
M’ka than’ s’asht ma koha juj,
Shkoni pushoni n’dhevin tuj!
Aj ka dek po i ka met emni,
Panonin tash tonën e kemi...
Foli zana e Mujsi bërtiti,
Mbi kokë shpatën e vërviti!
Na tha: na si lypsa mas nuk shkojna,
Adheun na prej ktu e mprojna!
Për pa dekun na t’ tanë
Venin tonë nuk mujmë me dhanë,
Toka jon’ me nis me u shqye,
Jesim jetima, si t’pa krye!
Si t’na e marrin Panoninë e gjanë.
Na e marrin edhe tokën e vorreve,
Na metin thmija jasht oborreve.
Rrogtar paj do t’mesim na,
Na me punue e me g’xue ata!
Zana keshi e shkoi shpejt,
Ne mbi Tunë u nisëm drejt,
Uj’ i madh Tunës ish tubue,
S’kishmi mjete me kalue.
Fort u idhnue Gjeto Basho Mujsi!
Me za t’fort’ Gjogut i ka bërtit’,
O vllazen, i kan’ dalen kriht!
Ka nis Gogu me fluturue,
Nja ka nja anej na ka que,
Ushtrit’ shum’ jan befasue,
Jemi lodhun me jav’ tue liftue,
Shumë armiq mbi neve kan’ ra,
Gjith’ me brima, po keq janë da.
I kermi ba me i kjajt nane e vet!
Ajo fush’ o krejt rrafshina
Ato livadhe me bari e lulina
I kemi mush me trupa t’dekun!
Jemi nisun me shku ka Artina,
Msum manej se po thoshin Budima.
Aty vllazen nami qi u ba,
Kemi pre o vllazen kemi gri,
Deri n’gu n’gjak kemi sharrue,
Deri n’qill piskamat qi kan shkue,
Dilli a fsheh, s’ka mujt me shique.
Pa kan’ ardh do hije t’kqija
E kan’ nisun me na msu
Ushta e shpata aty na jan’ thy
Njimbdhet plag’ Mujsit ja kanë ba!
Ba si lyps aj Sokole Siylli,
Kemi pshtue se na doli dilli.
Kemi pshtue po pak ishmi met.
Ora e Malit erdh e na tha drejt:
Me marr udhën ju n’shpi mu ftillue,
Për ju lufta ktu ma ka marue,
Zot i Madh ashtu ka venos!
Jemi kthye me zemrën plague,
Miq e shok atje kemi vorrue,
Shka me ju than’ na nuseve t’reja,
Shka me ju than’ na grave t’veja,
Shka me ju than’na naneve shkrumue?
Kemi kja e prej lotve jemi la...
Po gjith’udhes e keqja nuk na u da.
Kishin dal do hordhi t’egra,
Vjedhshin delme e vjedhshin keca,
Kishin ardh prej do veneve ku rri bora,
Ftyrpalana e krejt t’bam horra.
Vendit ton’ ata ja kishin msy!
Po a durohen tha Mujsi k’ta përbri,
A jetohet me ta në fqinsi,
A punohet me ta a gzohet?
O me ta duhet veҫ t’liftohet!
Kemi luftue e i kemi farue,
Po si bari ata shpejt jan’ shtue,
Për grabima shkojshin pa pushue.
Dame bajshin kopshtive e shpive,
Digjshin mullar’ e stane t’ bagëtive
derë për jetë kun s’dojshin me lan’!
Dy muj lufte me ta kan’ kalue
Ka ardh dimi e ata kan’ ftillue,
Me pushue e për me u forcue,
Ma pranveren ata ktu i kena!
Kshtu tha Mujsi e ashtu ka m’u ba,
Mlidhni hae edhe mlidhni gja,
Luft’ e gat po na pret me sllavin!..
Ah,shum’ vjet o vllazen kanë kalue,
Sllavi erdh e me luft’ s’u farue,
Zanat lodh shum’ tue na nimue,
Po si duket fati e kish shkrue,
Toka jon’ me ardh tue u pakue,
Fara jon’gati me marue...
Po na thojke Gjeto Basho Mujsi:
Ka ma shkue besa koh’ e gat,
Ka me ardhun dita si t’ish nat’,
Ka me shkue gjaku zhag pa nal,
Ka me vujtun toka, ka m’u kall,
Mu si peni kemi me u hollue,
Po nuk shuhmi, kena me vazhdue...
N’Log t’Zanave sod jemi tubue,
Me pushue, nodhit m’i kujtue.
Paj, shumë vjet n’lufta kem kalue,
Pak jami met e fort shumë kanë shkue
Met pa buk’ e varrtë pa i mjekue!
Po t’venosun venin për me pshtue.
Shumë anmiku knena na ka dal’...

Personazhe të mitologjisë shqiptare

Nga trashëgimia jonë

Përgatiti: Rrahim Sadiku

Miti shqiptar ka zanafillë të hershme, që nga fillimi i mbamendjes njerëzore dhe ajo pjesë që ka mbetur e ruajtur deri në ditët tona, na del e realizuar përmes personazheve me mundësi, porosi dhe veti tejet të ndryshme, pothuaj gjithnjë të mbinatyrshme dhe të vëna në funksion të ngjarjes e të kohës, në të cilën ndodh ngjarja. Kjo vazhdimësi mijëvjeҫare ka mundësuar të mbeten të ruajtura shumë besime të vjetra,shumë preokupime të njerëzve të asaj kohe dhe të shihet edhe komunikimi ndërkulturor i njerëzve dhe popujve të asaj kohe. Kjo del nga të përbashkëtat dhe dallimiet e mitikës së tyre. Shumë personazhe mitike barten nga miti në mit, nga populli në popull, nga rrëfimi në rrëfim dhe dallojnë njëri nga tjetri vetëm me emër, të cilin e marrin sipas fjalëve të gjuhës në të cilën krijohet, po kanë veti dhe kryejnë veprime të njëjta.
Miti shqiptar,me të veҫantat dhe të përbashkëtat që ka me mitet e popujve tjerë, ka zgjuar interes për studiuesit, fillimitsh të atyre të huaj, si Peterseni, Hahni, Majeri e të tjerë. Edhe pse kemi institucione të shumta për studimin e trashëgimisë, kulturës e artit, mitika shqiptare nuk është studiuar e krahasuar në nivelin që e meriton. Mitologjia shqiptare, si shkencë, është shumë e re dhe ata që merren si profesionistë me të, kanë punuar shumë pak për studimin e miteve, për nxjerrjen në dritë të të gjitha figurave mitike; nuk është marrë sa duhet me autenticitetin e personazheve mitike dhe edhe më pak është bërë për krahasimin e mitikës sonë me mitikën e popujve të tjerë.
Megjithatë, lënda është, mundësitë janë, janë edhe ekspertët. Besojmë se mitika shqiptare do ta arrijë shpejt edhe nivelin e duhur shkencor.


 Disa nga personazhet e mitit shqiptar:

1. ORA është figurë mitike, me bukuri të rrallë, mendjendritur dhe e gatshme gjithmonë për veprim, për të sjellë mira dhe ndëshkime në mjedisin e saj dhe ndaj atyre qenieve me të cilat ka të bëj. Po, në në krijimtarinë popullore ajo të shumtën simbolizon fatin e mirë dhe ardhjen e një kohe me mbarësi. Nga kjo duhet të ketë ardhur edhe emërtimi shqip për matjen e kohës: orë – e ardhme, fat.

2. ZANA E MALIT ka pak a shumë veti të ngjashme me Orën, por ajo paraqitet më e lëvizshme, më e bukur, me veprime më të ngushta, po më të Zana e malit është krijesë mitologjike shqiptare me veti tepër origjinale autoktone dhe e krahasueshme më tepër me figura të këtilla ballkanike dhe malore të popullsive në gadishullin ballkanik dhe është mjaft larg e krahasueshme me Artemidën e grekëve,Dianën e romakëve. Vështire se mund të shkohet në një krahasim deri te Thana e ilirëve. Sipas traditës, ato kanë dy karaktere: i zbutur, i cili ndihmon kreshnikët në betejat e tyre, dhe karakteri idhnak i cili shiton (nguros) kur iu prishet qetësia. Brirët e dhive të egra janë mbrojtja dhe dobësia e zanave. Zanat ruajnë territoret e veta me xhelozi edhe shitojnë ata që u prishin qetësinë apo i befasojnë kur janë duke lozur nëpër livadhet e maleve. Prandaj edhe kur shkohet në mal është traditë të bëhet zhurmë për t'i njoftuar ato për afrimin e njeriut. Zana është edhe simbol i pjellorisë.

3. NANA E VOTRËS është kuptim artistik për votrën (vatrën) pasi ajo te shqiptarët është simbol i ezistencës, e ruajtur si e këtillë që nga rendi fisnor, ku pas fisit, vatra që i përkiste familjes dhe individit brenda saj, ishte ajo që e bënte njeriun të ndjehej dikushi, të kishte mëvetësinë dhe kjo na del edhe në krijimtarinë popullore, prandaj që të ruhej e të kultivohej jeta në vatrën familjare kujdesej Nana e Votrës.

4. FATTHËNAT janë, hyjni të lashta në mitologjinë shqiptare, me origjinë nga epoka e matriarkatit, plaka të thinjura, në shumë raste duke tjerrë li ose lesh, ose duke krehur flokët. Shpesh identifikohen me tri motrat që përcaktojnë fatin e fëmijës.

5. NDORJA e SHPISË në disa variante të krijimeve popullore barazohet me Nanën e Votrës.

6. DRITËZA E DETEVE është një lloj sirenës, por me tipare autentike në mitologjisë popullore shqiptare.

7. FLOҪKA ose Nusja e ujërave në krijimtarinë popullore shqiptare ishte një vajzë shumë e bukur, me flokë të gjatë. Ajo ruante ujërat e lumenjve dhe të liqeneve dhe ishte frymëzuese për lundërtarët e kurijuesit. Jetonte kryesisht nëpër rrjedha të lumenjëne e nëpër liqej.

8. GËRSHËTEZËN e takojmë në krijimtarinë popullore (shpesh edhe në atë artistike) gjithmonë si një vajzë shumë të bukur, me flokë të lidhura gërshet ,me buzëqeshje të skalitur në fytyrë dhe shpesh na paraqitet me tipare që gjasojnë me ato që Floҫkës.

9. DHEVËSHTRUESI mbetet figurë tipike e mitologjisë popullore shqiptare, që paraqitet në trajtë antropomorfe. Netëve të pranverës ai i vë veshin dheut, për të përgjuar në mos vjen njeri për së largu, apo për të dëgjuar zhaurimën e ujrave të nëndheshëm. Del gjithnjë kaluar në vithe të Dhamsutës, pelës së pagojë që kalon male e dete dhe shpie larg.

10. PËRBINDËSHI është personazh i përrallave dhe i besimeve popullore shqiptare, me trup jashtëzakonisht të madh e me fuqi mbinjërzore. Përfytyrohet si llupës i madh, që ha mish njeriu, rrëmben vajza dhe i fut nën dhe, ku ka banesën e tij. Në Elbasan thonin se Divat kishin për detyrë të vlonin ujët e Llixhës nëpër kazanë të mëdhenj.

11. FATET gjithmonë paraqiten si tri gra që formojnë një figurë të vetme. Ato paraqiten si krijime të besimeve popullore e në përralla dhe zakonisht duken natën e tretë pas lindjes së fëmijës. Ato shkojnë te djepi i të posalindurit/ posalindurës dhe i caktojnë fatin e jetës, pasi ishte traditë që me atë rast të bëhej kremtë e familjare, që quhet “nata e bukës së ardhun”. Për këtë rast, pasi piqej buka e gatuar me miell të zgjedhur, ajo thyhej mbi djepin e fëmijës dhe pas kësaj ceremonie i vihej emri foshnjës.
Çdo e mirë që arrin njeriu në jetë, po sidomos pësimet i vishen vendimit të tyre dhe njerëzit ngushëllohen duke thënë: kështu e shkruan Fatet.

12. BUSHI na del një qenie gjithnjë e etur, e përfytyruar si kafshë e cila jetonte nëpër këneta e ligatina dhe ndillte shi duke ulëritur.

13. VITORJA është figurë e pranishme më shumë në përralla dhe ka pamjen e një gjarpëri me brirë të artë. Besohej se ajo pillte ari e sillte lumturi aty ky shkelte. Në disa përralla na del edhe si gjarpër i shkurtër e i trashë, i bukur e pa helm që rrinte në vrima të mureve të shtëpisë e sillte mbarësi e shëndet.

14. GANECI është figurë e përrallave popullore. Duket si një burrë shumë i dobët e i lig, i cili u tregonte udhën shtrigave dhe i ndihmonte ato për të bërë keq.

15. KUҪEDRA gjithashtu është figurë e përrallave popullore shqiptare, me dukjen e një reptili shumë të madh, që ka dy deri trembëdhjetë kokë, që nxjerrin zjrar sa herë i duhet asaj dhe që i ha njerëzit dhe u sjell atyre dëme të mëdha.

16. FIERKUQJA është një rrëshqanor i gjatë, deri në një metër e gjysmë e më shumë, me kokë të vogël e me lëkurë të kuqrremtë, që gjason me fierin në vjeshtë dhe jeton në vende të shkreta. Ka brenda helm dhe është mjaft e fuqishme, sa e lidh dhe thanë edhe një lis, po mund edhe të fluturojë në ajër, të hidhet mbi njerëz e bagëti e t’i lidhë ata e t’ua shpojë kokën.

17. GOGOLI shpesh haset edhe në variantin gogomel. Qenie që fshihet dhe natën del nga territ, nga ëndrrat dhe kënaqet kur shkakton frikë te njerëzit, sidomos tek fëmijët.

18. DORDOLECI mbahet si simbol frikësimi për keqbërësit dhe loje për fëmijët, gjithmonë si shembëlltyrë komike e njeriut , me trup, krahë, këmbë e kokë, veshur me rroba plot rrecka. Dordoleci ka zanafillë nga besimi në Hyjninë e Bujqësisë.

19. HYI I BUJQËSISË ishte simbol i prodhimeve bujqësore, mësues i njerëzve për punë në fushë, mbjellës mirëqenieje e hareje, frymëzues festash e gëzimesh, që si i këtillë u ruajt deri në ditët tona. Ai ndihmonte për të patur prodhime të mbara dhe ishte i rrezikshëm për dëmtuesit bimëve, sidomos i ndëshkonte ata që dëmtonin të lashtat.

20. BARIU I i SHENJTË është mbrojtës i ujqërve dhe i të bagëtisë. Në krijimtarinë popullore shqiptare ai përmendet gjithnjë me nderim dhe për të ndizeshin qirinj gjatë kremteve me karakter fisnor. Ai realisht mbahet si hyjni i maleve e pyjeve, deri diku dyzim mashkullor i Zanës. Është zotërues i ujqërve, i ushqen e drejton ata, por edhe i dënon. Kur kanë uri, ai ua cakton cilën bagëti, të cilit malësor ta hanë.

21. GISHTOJA është njeri i vogël, sa një gisht. Në përrallat shqiptare ai është personazh i shkathët e i zgjuar. Për të mashtruar kusarët, ai futet në veshin e kaut, në barkun e ujkut dhe, si shpëton grigjën e bagëtisë së disa barinjve, kthehet shëndoshë e mirë pranë prindërve të tij.

22. I LUMI (Lugati) Sipas besimeve popullore shqiptare lugati krijohet kur shpirti i të vdekurit, burrë a grua qoftë, që ka qenë njeri i keq, me veti e zemër të ligë, nuk pranohet as në varr nga toka dhe detyrohet të ngrihet Lugat. Lugati pra është kufomë që lëviz. Në Kosovë besonin se lugat ngrihej i vdekuri që nuk i është vënë pranë ndonjë hekur, pasi hekuri i mban larg të gjithë shpirtërat, të mirë a të këqinj qofshin ata.

23. SHENJTI është një plak që vjen nga askundi dhe që shkon në askund, po që lë porosi me peshë në vende të caktuara, më së shpeshti atë e hasim te legjendat e murimit të gruas. Ai mbetet gjithmonë i panjohur nga ata që i këshillon dhe ata, për të mos e zemëruar, në kujtimet për të e quajnë I shenjti.

24. PUPËZA npër legjenda është një vajzë, e kthyer në pupëz, pasi dy të rinj dashurohen dhe duan të martohen me të. Për të vendosur se cili do ta merrte nuse, të rinjtë bëjnë duel dhe vrasin njëri tjetrin. Ata ndeshen në udhëkryq, në krye të dy karvaneve me krushq. Nusja e tmerruar dhe e çuditur, nis e bërtet:”Mos!Jo!Prisni!Jo!Pu-pu-pu!” Por përleshja vazhdon dhe nusja mbetet duke bërë “Pu-pu!Pu-pu!” dhe nga dhmbja që kthehet në atë zogun e bukur që sot quhet pupëz.

25. SHURDHI paraqitet si demon zanafillor i bestytnive të veriut, Ishte Hyjnia e shtrëngatës dhe e breshërit. Në Alpet shqiptare Shurdhi njihet edhe me emrin Rremoria.

26. ZJARRI dhe adhurimi i tij ishte baza e ceremonive fisnore shqiptare. Njerëzit besonin se zjarri në vatër kishte një fuqi të madhe shëruese e pastruese. Prandaj gjat festave e mbanin zjarrin të ndezur tërë natën, verë a dimër qoftë. Zjarri mbahej ndezur në dhomën e lehonës për 40 ditë rresht. Fikja e zjarrit në të tilla raste ishte një ogur i keq. Besohej se kur fërshëllente zjarri, po bisedonin armiqtë e shtëpisë, po të kërciste, do të ngordhte bagëtia.

27. QEROSI në jetën e përditshme është njeri pa flokë, kurse në mitologji na del ndryshe, pasai ai në përrallat shqiptare del i durueshëm, i shtypur dhe i nënҫmuar nga të tjerët, zakonisht nga vëllezërit më të mëdhenj dhe gjithmonë është fitimtar dhe mbahet në mend si njeri i zgjuar, i guximshëm dhe efektiv, me ҫka bëhet personazhi më i rëndësishëm i përrallave ku paraqitet.

28. SYQENËZA është figurë e besimeve popullore të Toskërisë. Përfytyrohet si një shtigë me katër sy, dy përpara e dy prapa. Sytë e prapme nuk i duken, sepse i mbulon me shaminë e kokës. Ajo ndjell gratë e reja në shtëpi të saj, i pjek në furrë e i ha. Në përrallë ajo ka dhe të bijën që i përngjan, Maron. Në disa krijime ekziston edhe Syqeni, mashkulli i saj.

29. TATËGJUSHI (katallani) përfytyrohet si një farkëtar shtatmadh, i egër e me një sy në ballë, pa gjunjë e me këmbë të drejta si direku, që ha njerëz. Njihet edhe si “syqen që ha njerëz”.

30. AMËLSIMA është ajo që shëron ata që kanë marrë një shuplakë nga hijet, duke e vesh të sëmurin me petka të pastra e të bardha, pasi i dërgon në ndonjë vend të qetë, apo në ndonjë shtëpi të boshatisur. Aty u jep ujë trëndafili, pa folur asnjë fjalë, duke përgjuar disa shenja të fshehta. Më në fund u thot hijeve: “Bëfshi natën e mirë”, e ngre të sëmurin dhe e përcjell për në shtëpi, duke përshkuar një rreth dhe ai tashmë është i shëruar.

31. SHUPLAKJA është njëra nga hijet, e cila i shkakton sëmundje secilit që e prek, duke ia marrë fuqitë, oreksin dhe duke ia dëmtuar edhe rininë.

32. E MIRA na paraqitet si qenie që nuk njeh të keqen, e mbushur me mirësi dhe ndihmon kudo mundet e pa u lodhur. E mira ushqen me mirësi edhe shpirtin e njerëzve.

33. E MARTA është qenie që ka të veten mbrëmjen e ditës së martë dhe i dënon të gjithë ata që i gjen duke punuar në atë kohë.

34. SHTRIGA kudo na del si një plakë e keqe, tejet e shëmtuar që ha mish njeriu e pi gjakun e tij. Viktimat e saj ajo i gjen natën. Ka aftësi të futet e të dalë nga shtëpitë pa e hapur fare derën, përmes vrimave dhe plasave të ndryshme. Shtrigat mblidhen në logun e tyre dhe aty vendosin per gjahun që do të gjuajnë. Siipas gojedhënave, ato hanë edhe femijët e tyre.

35. BAJLOZI duhet të jetë figurë e hershme e rapsodive popullore shqiptare, por ky emër për të duhet të jetë i vonë, pas pushtimit turk. Emri më i hershëm nuk i dihet. Përfytyrohej si një vigan i zi, i që vinte nga detet e largëta dhe bënte vepra kriminale e shumë të dhunshme. Ai mundet në dyluftim nga Gjergj Elez Alia, kur ky ngritet nga shtrati pas shtatë vjetë lëngimi.

36. XHINDET janë qenie mitologjike shumë të fuqishme, po edhe të dëgjueshme e të rrezikshme, sipas rastit. Kanë fuqi krijimi të gjithë asaj që zotëruesi i tyre kërkon nga ata, por u mungon iniciativa dhe mashtrohen lehtë. Mund të jenë të ardhur në krijimet tona nga ndikimet e artit arab.

37. STIHIA është figurë e përallave popullore shqiptare, që përfytyrohej si demon femër. Në besimin popullor, ajo përfytyrohet si një kulçedër me krahë, që nxjerr flakë nga goja dhe që ruante thesaret e fshehura nën dhe.

38. E BUKURA E DHEUT na del si femër me bukuri që tejakalon edhe imagjinatën e krijuesit dhe me këtë ajo bëhet ëndërr e shumë njerëzve, shpesh edhe fatkeqësia e tyre, por pa dashjen e saj.

39. E BUKURA E DETIT është qenie e shumëfishtë që jeton në vende afër detit dhe shndërrohet në breshkë, gjarpër, peshk, mjellmë, dru etj. Por, kur nuk do ta fsheh identitetin e saj, ajo është një femër shumë e bukur dhe e besës.

40. LLAMJA figurë e mitologjisë shqiptare, që përfytyrohej me trup gruaje e me bisht gjarpri. Jetonte nëpër male e ujëra të papastërta, rrëmbente fëmijë, u thithte atyre gjakun dhe pastaj u hante mishin. Shpeshherë ajo merrte forma të ndryshme për të joshur viktimat e saj.

41. LAURA figurë e mitologjisë popullore shqiptare, që përfytyrohej si një grua e keqe, e cila jetonte në lumenj e pellgje. Ajo zotëronte aftësinë për t'u shndërruar në një kafshë të shëmtuar. Si e tillë ajo dilte natën në breg të lumit, ose pranë një pellgu, duke bërtitur me zë të çjerrë dhe futej në ujë. Nganjëherë Laura dilte dhe në rrugë, duke bërtitur, ndërsa qentë e ndiqnin pas.

42. QIPULLI figurë e besimeve popullore shqiptare, e ngjajshme me xhindin. Në kuptimin e figurshëm, i kanë kërcyer qipujt do të thotë i kanë hipur xhindet, është inatosur.

43. PARTINI, hyjni supreme e fisit ilir të Partinëve, po që njohej edhe te viset tjera ilire.

45. SHTOJZOVALLET (Shtoj zot valet) janë figura të bestytnive popullore shqiptare, për të cilat besohej se jetonin në male, në pyje, në fusha, në kroje ose pranë njerëzve dhe u ndihmonte dhe u sillnin fat të mirëve e ndëshkonin të këqinjtë. Shtojzovallet ishin edhed hakmarrëse e të rrezikshme kur prkeshin,prandaj na dalin edhe me emra përkëdhelës si "qofshin të bardhat", "ato të lumturat", "ato të mirat", por pa ju përmendur emri. Vendbanimi i tyre i preferuar ishin bjeshkë dhe pyjet e dendura ku ato kalonin kohën, duke kënduar e duke vallëzuar.

46. TADENI vjen si hyini ilire, që identifikohej me bukurinë mashkullore.

47. HIJET janë figura me kuptim të një demoni. Por me fjalën "hije" mund të quhen edhe fantazmat ose shpirtrat e të vdekurve.

48. KARKALDUSET janë qenie të egra, me trup njeriu e me bisht. Bishti u ka dalë ngase e kishin zakon që ҫdo mëngjes të pinin nga një pije ngadalë e duke ushtruar fyerje e fjalë të rënda,me të cilat pastaj sulmonin të tjerët dhe nuk ndaleshin, derisa ai të cilit i drejtoheshin nuk ia fillonte të qajë.

49. REDONI në krijime është hyu ilir i mbrojtjes së udhëtareve dhe i detareve. Në paraqitjen figurative ka pasur interpretime se ai simbolizon mbretin Gent, por në fakt ai duhet t’i përkasë një besimi edhe më të lashtë.

50. BLETA, sipas besimeve popullore, dikur ka qenë njeri, prandaj për të thuhet vdiq e jo ngordhi. Ajo nuk nëmet, sepse është mëkat i madh të nëmësh Bletën. Prandaj, në kohë të lashta, para se t’i merrnin mjaltin, njerëzit laheshin, pasi besonin se në të kundërtën Bleta nuk do të jepte më mjaltë, madje dhe se mund të “vdiste”. Quhet edhe mblet/ë, mjacëzë , mjaltëz, frymë e shenjtë etj.

51. VIDASIANI, në besimin e ilirëve ishte perëndi që mbronte pyjet, burimet dhe fushat, shpesh i shoqëruar nga gruaja e tij, Thana. Pranë një burimi të ujit mineral në Topusk të Kroacisë janë gjetur katër altarë kushtuar këtij çifti. Vidasiani e Thana adhuroheshin nga pjesa më e madhe e popullsisë ilire, sidomos nga ata që merreshin me blegtori, si Dalmatët. Diku na del se Vidasusi ka qenë hyjni supreme e ilirëve dhe njihej edhe në pjesët më të largëta të vendit.

52. GJARPËRI I SHTËPISË i shtëpisë është qenie e pranishme në secilën shtëpi,sipas besimit ilir dhe ai ruan njerëzit e shtëpisë ku rri nga të ligat, nga qeniet e rrezikshme dhe nga fatkeqësitë, andaj ai ishte i nderuar dhe i adhuruar gjithnjë.

Baladat popullore shqiptare

Nga trashëgimia jonë

Përgatiti: Rrahim Sadiku

Balada është formë e veçantë e letërsisë gojore e të shkruar, brenda së cilës janë të përziera elementet epike e lirike, po edhe ato dramatike. Emri i saj vjen nga fjala latine ballare - vallëzoj, po që është e afërt edhe me fjalën ballein të greqishtes së vjetër –të lëvizish, të ecësh. Në thelb të secilës baladë është e pazakonshmja, ajo që nuk përkon me përditshmërinë, që sjell koncepte të reja për raportet midis njerëzve, për jetën e vdekjen, dashurinë e urrejtjen. Pra, përmes baladave të hershme shoqëria vë bazën e kërkesave për moral të ri, këndvështrime të reja. Në qendër të baladës nuk janë temat kolektive e as ato heroike, pasi në të ndodh tragjikja individuale, pësimi dhe ngashnjimi shpirtëror, shoqëruar shoesh nga kalimi midis jetës e vdekjes, nga ecja e bashkëbisedimi i të gjallit me të vdekurin, si ndodh sidomos te baladat e vjetra shqiptare, si janë “ Besa e Kostantinit”, “Motra me nëntë vëllezër”, “Halil Garria” e shumë të tjera.
Strukturën përmbajtjesore të baladës nuk e karakterizojnë shumë përshkallëzimi epik e paraqitja kronologjike, pasi ajo karakterizohet me kapërcime të mëdha, në aspektin kohë e hapësirë, me përqendrim në situata tragjike e me zhvillime të rënda psikologjike.
Dallimet e baladës si formë, nëpër letërsi nacionale, lidhen me tepër me atë së cili është elementi që mbizotëron në strukture : elementi dramatik, lirik apo epik.
Baladat janë pjesë e madhërishme e trashëgimisë sonë kulturore, e krijimtarisë së gjërë popullore dhe e thesarit artistik shqiptar në përgjithësi. Duke bartur në vete elemente të theksuara lashtësie, më së shpeshti ato arrijnë të freskëta dhe tejet intriguese artistikisht, deri në ditët tona.
Baladat popullore kanë qenë e mbesin frymëzim për shkrimtarët, pasi pothuaj te secili hasim elemente të tyre. Mirëpo, janë disa që një pjesë të madhe të krijimtarisë e kanë të lidhur me baladën, si janë Mitrush Kuteli, Ismail Kadare e disa të tjerë...

 
Shembull:
 
HALIL GARRIA

Ҫa po thot' Halil Garria,
be mi zotin trimi bani,
"Pse nan' vllazën na ҫi jemi,
veҫ nji motër, tjeter s'kemi;
nan' dit' rrug' larg do ta napim?"
Asht' ҫue djali fill prej shpie,
paska vot' ke 'i zotni i ranë
e zotnis' na i paska thanë:
“Mramja e mir', more zotni.”
I than’ djalit, mren' me hi,
plaku i shpis' na e pvet Garrinë:
“Amanet, mor djal' i ri,
as na e ke nji cik' në votër?”
“Un' e kam nji teme motër.
Be mi zotin por kam ba,
sa t'jem xhall' mos me e martu.”
“Sa fisnik, ti djal', po m'duke.
Pesdhet' qese qesh' tu i dhanë.
Sa shpejt menja i kenka kthye,
fjalën mikut ja ka dhanë
edhe paret ja ka marrë.
Ka marr' rrugën, n'shpi ka shkue:
sa fort niska me u pendue!
Se vesht motra paska marrë.
“Pash’ nji zot si t’ka dhanë,
pse, bre djal', me m'ngarku ranë,
nan' dit' rrug' larg ti me m'dhanë?”
“Shko, moj motër - na i ka thanë,
pse nji bes' du me ta dhanë.
Se kur t'mushish plot nan' ditë,
po t'vjen vllau e t'shef me sy,
e kur t'mushish plot nan' javë,
vjen Halili e t'merr ne t'panë.”
Nandhet' krushq na paskan ardh’,
me da motren prej vllaznie;
nandhet' krush, tan' kalori,
paskan pas' të bardhen li,
si krejt vllaznit lija i mbyti.
Askurrgja motra s'ka nie.
Kundron motra rrugën s'largu,
askurrgja nuk sheh me sy.
Ulet, rrin n'hije t'nji ahu,
ban kuven me nji zog malit:
“Amanet, o zogu i malit,
t'm'i thush vllaut tem, Halilit:
ku e lae besën si m'ke dhan?”
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Shtat' vjet motra nejt tuj kja,
shtat' vjet zogu tu fluturu,
shtat' vjet vorrin tu kërku,
pr' udh' ke djali paska shku.
Zogu djalit na i ka thanë:
“Ku e lae besen si ke dhanë?
T'pret nji moter, t'pret nji nanë.”
Dhim' ke zoti na i ka ra.
Njat’her' djali del prej vorrit,
na i ka ra gjogut n’shpinë,
nan' dit' rrug' larg tu shkektu,
fill ke motra paska shku.
Motra e vet kenka gazmu.
“Ҫou ti, motër, n'shpi me shku.”
“Po, lum motra!” - na i ka thanë
edhe gati qenka bamë.
Kur kan' vot' ni nji shej venit,
po i thot' motra vllaut, Halilit:
“Era dhe, bre vlla, po t'vjen.”
“Hik, moj motër, - na i ka thanë,
pse nan' vllazën jemi kanë,
nan' saraje na i kem ba,
tu bajt' gur, tu ba kerqele,
prani era dhe me vjen.”
Kur kan' vot' pak ma përtej,
motra vllaut na i ka thanë:
“Pa na i bjer ti fyllit tan’.”
“Hik, moj motër - i paska thanë,
pse nan' vllazën si kem qenë,
e nan' fejesa i kemi pasë,
t'nanave bashk' na u kemi ra,
copa gjuhët na jan' ba.”
Kur kan' vojt' pak ma pertej,
njen kuvenin t’dy zogjve t’malit,
me 'i ҫudi, si sod, po flasin:
“Shkon i dekmi rrug’s me t'gjallin!”
“Nij, bre vlla, sh'thon' zogjt' e malit?!”
“Hec, moj moter, zoti t'vraft’,
se n'ngofsh ti zogjt' e malit,
për shtat vjet s’mrrin ke shpia.”
Kur kan' dal' me nji lak kodre,
na i ka pa sarajt e veta,
te xhith' zi edhe vrugue;
fort konaqet kenkan rrzue.
Po i thot' motra vllaut, Halilit:
“Djal' i motrës, - na i ka thanë,
kto sarajet kshtu si janë?”
Djali motres i ka thanë:
“E nan' vllazen si kem kanë
e nan' nuse qi i kem marrë,
nanqin krushq na i kemi pasë,
t'xhith' tuj kcy e tuj lodrue,
der konaqet na i kan' rrzue,
timi i pushkve i ka vrugue.”
Ma pertej kur kan' shkue,
me nji kodër kan' kalue,
na i kan' pa nan' vorre t'bardha:
sa trishtim motra ka marrë.
”Po kto vorre, vlla, shka janë?
Tash shtat' vjet ktu s'kam qenë,
po ktu, jo, s'i kam pa' lanë.”
“Hec, bre moter” - na i ka thanë,
pse nan' vllazen si kim qenë,
nan' saraje na i kim ba,
nan' dibran'na i kemi pasë,
t'nan' kan' dek' e i kem vorrue.”
Kan' marr' rrugën prap tuj shkue.
Afër shpis' kur jan' afrue,
nisin fjal’t tuj bisedue,
djali motrës m’i asht drejtue:
“Majma kalin - te i ka thanë,
me nji njeri unë nji fjalë kam.”
Ka dredh' rrugën, shkon në shpi,
ka xhet' nanën tuj qa në hi.
“Sh'ke, ti, nan', - thot', - si po kjanë?
Kush ma mir' se ti s'asht kanë.
Ti nan' nuse m'i ke marrë,
nan' saraje m'i ke ba.”
“Shuj, moj bi, zoti ty t’vraftë,
se ҫysh ditën si ke shku ti,
vllaznit tu jan' mlu me dhe!”
Kap kuven nana me t'bijen:
“Me ka erdhe?” - na i ka thanë.
“Me Halilin, - thot', - kam ardh’.”
“Le, moj bi, zoti të vraftë,
se Halili gjinet dekë!”
Kesh ta shof nji her' me sy
e t'i nrrojm' me ta dy fjalë!
Dor' për dor' na kenkan marr’
e n'fun t'shkallve paskan ra:
kurkun djalin s'e kan' pa.
Por kan' vojt' te vorri i djalit
e i bajn' za: "Halil Garri!"
Ma xhall djali s'kenka ni,
veҫse krahin jasht' ka shti,
besën e zotit mos me thy.
Nan' e bi jan' ҫu n’kamë,
sa i kap' nji e madhe xhamë,
n'vorr t'Halilit dekun ranë.

Rrahim Sadiku - Poemë për fëmijë

Këto shkronja
(poemë për fëmijë)

(Me rastin e Ditës së Alfabetit Shqip, 105 Vjetori i Kongresit të Manastirit)

Më thonë nxënësit plot ngrohtësi:
“Tashti lexojmë pa vështirësi,
Shkronjat qenkan mrekulli…”
Ndrit gëzimi sytë e mi!
Jam i lumtur si rrallëherë,
Kisha arritur synim me vlerë,
Nxënësit e mi si shumë të tjerë
S’do të kishin jetë të mjerë,
Do të shtonin dituritë,
Do thellonin njohuritë!
I shikoj plot dashuri
Nis e mbaj një ligjëratë:
“Këto germa që ju mësuat
Kanë bërë rrugë të gjatë,
Pa u ndalur, ditë e natë,
Të bëheshin një me ҫdo njeri,
Ndihmëtare pa kufi!
Ato fjalët i kthejnë në shkrim,
Mbamendjen e ushqejnë,
Nuk e përfilin harresën,
Shoqërohen me mirësinë
E madhërojnë lirinë,
Zemrave ngulitin atdhedashurinë…”

2.
Më dëgjonin, të thelluar,
Nuk munda pa vazhduar:
“Ato shkrihen me gjuhën tonë,
E kthejnë në cicërimë,
Na mësojnë këngët e bukura,
Na gëzojnë gjithnjë shtëpinë!
Ju pth gjyshi mu në ballë,
Tek dëgjon vjershën plot mallë!
Gëzoni ju, shkronjat qeshin,
Butësisht ju përshëndesin,
Vrap shkojnë kah biblioteka,
Jashtë librave të mos mbesin!
Sa herë merrni librin në dorë,
Shkronjat aty janë kurorë,
Më të bukurat lule sjellin,
Pranverë jete kudo mbjellin.
“Eja, mësoni – na thërrasin,
Me mirësi prore qërasin,
Pranë zemrës mbesin prore,
Janë ditar në fletore,
Janë shkencë në studime,
Janë treguese në marshime,
Mu te shkornjat rri liria,
E mbara, përparimi, njerëzia…”

3.
“Gjatë shekujve shkronjat i ndoqën,
T’i harronim u përpoqën!
Me armiq të shumtë luftuan,
U dogjën, u lënduan,
Po shpejt e mirën veten,
Për një popull sillnin dritën,
Diturinë, të ardhmen, rritën.
Për ne krijuan mëvetësinë,
I dhanë shqipes hijeshinë,
Ia shtuan bukurinë…
Të gjitha fjalët ia praruan,
Historitë ia kujtuan,
Të nderuarit i madhëruan,
Në ҫdo kënd bukur jehuan…”

4.
“Vijnë ato që nga Buzuku,
Ke këmë thellë në histori,
Ballë i bënë ҫdo armiku,
Nuk duruan errësi…
Keni parë të parin libër,
Grisur, humbur, dergjur,
Eh, sa pasuri ruan ai!
E njeh bota mbarë:
Margaritar shqiptar!

Me këto shkronja Frang Bardhi,
Para botës faqen na e zbardhi,
Kur gënjeshtrës grusht i ra,
Denjësisht u ngrit e tha:
Skenderbeu është hero shqiptar,
I paepur atdhetar,
Ai për njëzet e pesë vjet me radhë,
Armikut të egër i bëri ballë,
Mundësoi Evropa të kishte liri,
Të mos flinte Evropë e të zgjohej Azi..

Pas tij Pjetër Budi
Ndriti këtë tokë të vjetër
Me fjalë shqipe kahmos shprushi,
Me fjalë shqipe libra mbushi,
E njohu malësia, Epiri, Manastiri,
E njohu bota mbarë:
Ja, sa e bukur na vjen shqipja
E popullit shqiptar!”

“Me shkronja famën na e ngriti
Pjetër Bogdani, mendjendrituri,
Histori krijoi në këto troje,
I pati fjalët si mjaltë në zgjoje,
Si ditë me diell nditi atdheun,
Me vepra ndoqi Skenderbeun….”

5.
“Dhe vazhduan shkronjat
Me valle lirie,
Me hove diturie,
Me arritje madhështie,
Nga armiku të ndaluara,
Nga populli të nderuara,
Nga mendjet të pranuara…”

6.
“Jeronim De Rada në Itali,
Jetoi e punoi për Shqipëri,
Ishte frymëzim i Motit të Madh
I Shqipërisë së Skenderbeut,
Dritë e famë përhapi dheut!
Ditë e natë ai nuk pushoi,
Hapi shkolla, libra shkroi,
Gjuhën shqipe e zgjëroi,
I solli germat derë më derë,
Ku secili u bëri nder,
Sikur lumë shkronjat vërshuan,
Rrugë që s’ prishet ato ndërtuan.”

7.
“E të hynë shkronjat nëpër abetare,
Robërisë së atdheut happen dritare,
Askush më nuk ndjehej aty i mjerë,
Madhështorë porosiste Naimi:
Vetëm dritë e diturisë përpara do na shpjerë…”

8.
“Ja ku ndritë shkollat shqipe,
Vatra nderi, vatra rrite,
Ngulitur fort në mendje, zemra,
Të largoheshin kohët shemra.
Gjuha shqipe e nderuar,
Doli librave e bekuar!
Nga armiq e mallkuar,
Zuri vend të merituar.
Bijt e shqipes nëpër botë,
Madhëronin diturinë,
Krijonin për lirinë,
Shtet e shihnin Shqipërinë!”

9.
“Nisën luftat për liri,
Nuk durohej më robëria,
Zonjë e lirë duhej Shqipëria!
Me pushkë e pendë,
Me plumb e letër,
Luftohej për krijimin
E një bote tjetër,
Ku shqiptari të ishte zot
Në Shqipërinë zaptuar kahmot!”

10.
“Luftëtare dhe shkronjat ishin,
Zell diturie pa fund kishin,
Ushqenin guximin, etjen e shpresën,
Betoheshin se kohët kishin marrë kthesën,
Se puna e sotme s’duhej lënë për nesër.
Ato nuk trembeshin nga kërcënimet,
Nuk trazoheshin fare nga mallkimet,
As u bëhej vonë për djegiet, dëmtimet,
Këndonin kudo këngë për fitore të reja:
Shqipërinë e pret drita, do ta mbulojë hareja!
Njerëzit fuqishëm në shkronja besonin,
Me praninë e tyre veten e forconin,
Me to më e lehtë u dukej rruga kah liria,
Me to më fuqishëm dukej trimëria,
Me to në horizont dukej ardhmëria…”

11.
“Tashti shkronjat kishin krah,
Njerëz të ditur kishte gjithkah,
Plot shkencëtarë e profesorë,
Nëpunës të lartë e instruktorë,
Njerëz që dinin vlerat që ka jeta,
Që mësonin si ruhet e vërteta,
Kishin lidhur veten me atdheun,
Kishin madhëruar gjuhën e artë,
Kohëve të turbullta
Etjes së zjarrtë,
Të atij zjarri mbushur liri,
Me këngë madhështore
Për Nënën Shqipëri!”

12.
“Atë nëntor Kongresi u thirr
Në qytetin e shenjtë,
Në Manastir:
Shkronjat u bashkuan,
Secila e mëvetësuar,
Të gjitha së bashku
Alfabetin kanë formuar!
Kjo mundësoi secila të forcohej,
Njëra me tjetrën të mos ngatërrohej,
Pamja e secilës të përjetësojej:
Në shkollë, libra e në gazetë,
Të ishin të barabarta përjetë
Përgjithmonë të ishin bashkë
Tridhjetë e gjashtë!”

13.
“Dhe pastaj shkronjat u rritën,
U forcuan, u kalitën,
Gati ishin natën e dtën,
Kurrë asgjëje si kishin frikën,
Gjithnjë ishin në atdhe,
Po dhe gjetiu bënë fole,
Botës i folën shqip madhërisht,
Njerëzimin e nderuan shqiptarisht,
Secilin e ngjatjetuan ngrohtësisht!”

14.
“Nga mbarë bota sollën vlera,
Të mos na ikte më pranvera,
Të rritej arritjeve vendi ynë,
Kudo pas dijes hynë,
Na e mësuan historinë,
Na e bekuan gjeografinë,
Na e vulosën trashëgiminë,
Na e trasuan ardhmërinë…”

15.
“Dhe kështu, nxënës të dashur,
Me shkronjat jemi shumë të pasur,
Kemi liri, kemi Atdhe,
Aynojmë gjithnjë të mbarën,
Për arritje s’e ndalim garën…
Prandaj nderoni prore e prore
Shkronjat tona shembullore…”

Rrahim Sadiku: Cikël poezish për fëmijë

Në Himarë e në Butrint

Tashti u rrita, ore djalë,
Andaj erdha në Himarë,
Andaj detin përshëndeta:
Bukuri shqiptare,
Tungjatjeta!

Si i rritur
Rëndë e rëndë
Arrita dhe në Sarandë
Dhe u deha bukuri,
Në qytetin madhështi.

Sa u kënaqa
Në Ksamil,
Vend si dritë
E trëndafil
Ishte krejt imagjinatë
Ai pejsazh i pamatë!

Jo, nuk ishte labirint,
Kisha arritur në Butrint,
Ku lashtësia ishte gjallë,
Ku madhështorja bënte pallë…

Filozofë e hyjni,
Ndërtimtarë e besimtarë
Sikur ishin në garë
Kush të dukej më i parë,
Në qytetin muze,
Ku koha bëhet ne…

Po po. Tashti u rrita
Dhe mësova e mësoj
Dua koha të më dojë,
Dua kohën ta dua,
Dhe kudo që të jem
Dua shumë
O shumë e dua
Atdhenë!



Po të fliste

Po të fliste
secila flutur do të thoshte:
jeta është e plot ngjyra,
është e bukur!

Po të fliste
secili lepur do të thoshte:
jeta është madhështi,
është trimëri!

Po të fliste
secila breshkë do të thoshte:
jeta është e furishme,
është shpejtësi!

Po të fliste
secili peshk do të thoshte:
kur di të vërtetën
mos hesht…

Po të fliste,
po të fliste,
po të fliste…
secila gjallesë
jetën do ta kishte dashuri
madhështi e shpresë!



Mëngjes vjeshte

Zhurmë e trokitje në dritare,
gjumi nuk di ku të fusë kokën,
gjethet përplasen nga era,
rrëke uji gërryejnë tokën!

Ëndrra nuk do të lëshojë udhë,
me një ari po ecin shpative,
lodra nga më të bukurat
me dashuri u japin fëmijëve!

Ja edhe dita ka nisur e hapet,
mjegullat rrezeve u zënë pritë,
se nga shpërthen zemërim natyre,
i gjithë vendi befas merr dritë!

Mandej gjithҫka sikur qetësohet,
kënga e shiut shtrihet ngado,
bimët vallëzojnë sikur të dehura,
“E duam shiun, e duam, po!”

Edhe kuzhina nis e gjallërohet,
nëna për ne gatit mëngjesin,
unë e babai shpejt i bashkohemi,
të jemi gati, punë na presin!



Deti të mos bëhet kos

Jemi mbledhur disa shokë,
S’po na rrihet më në tokë,
Deti le të bëhet kos,
Ne po shkojmë në kozmos!

Por, si të shkohet në lartësi?!
Pa fluturake,pa orendi!
S’ kemi asgjë që na duhet,
S’dimë si ushqimi ruhet!

Nuk kemi pajisje kozmike,
As lëndë për motor,
Nuk kemi, nuk kemi…
Gjatë na shoqëroi ky kor!

Dhe vendosëm doemos
Deti të mos bëhet kos!
U betuam ne si shokë
Shumë ta duam këtë tokë!



Agoi dita e re

Agoi dita e re,
Dielli u duk plot hare,
Na preku me rreze në faqe,
Ishim lule manushaqe,
Ishim drunj të bleruar,
Ishim kopshte krejt lulëzuar…

Agoi dita e re,
Cicërima u bëmë ne,
Duke mësuar mësimet,
Duke shkruar përjetimet,
Ishim vrapim puhie
Faqet bërë dritë,
Shtatin rritë!

Agoi dita e re,
Qielli foli me kaltri,
Nëna me dashuri,
Natyra me ngjyra,
Ne si bletë,
Duke mbledhur diturinë,
Duke mbjellë lumturinë…

Mbretëresha

Po, qebesa,
Presim të arrijë mbretëresha!
Të gjithë jemi në oborr
Të renditur si për kor…
E duam aty, nuk na pritet,
Sa hedh hapin, duartrokitet…
Por mbretëresha, tërë madhështi,
Mezi denjon të na hedh sy,
O, qenka e mërzitur,
Jo, qenka e zemëruar,
Diku kukullën ka harruar.
Vrapojnë të gjithë të ҫliruar,
Sa hap e mbyll sytë, mbretëresha
Me kukulla gjendet e rrethuar!
Nis hareja nga fillimi,
Kjo mbretëreshë është vetë gëzimi!



Daorsa shkon në kopsht

Mirëmëngjes i tha Daorsa
diellit me rreze plot,
sa të bukur po e shoh Atdheun,
falë teje,
rrugës për në kopsht!

Dielli ishte i zënë
Duke larguar terrin,
Duke përhapur ngrohtësi
Për Daorsën shtoi buzëqeshjen,
Nga ajo sikur mori pak fëmijëri!

 
Fëmijët

Ka shkruar një i ditur:
Fëmijët janë madhështia e jetës,
Pranvera më e hareshme,
Njerëzimi duke u rritur!

Në fushë e mal

Eja dalim në mal e fushë,
të na puthë era në gushë!

Gjethet me shushurimë,
zogjtë me cicërimë
të na bëhen këngë.

Krojeve e përrockave,
dhiarave e livadheve,
të mbushemi hare e shend!

Eja të dalim në fushë e mal,
Ta shijojmë natyrën qetë e ngadal!



Breshka e vjeshta

Me ardhjen e vjeshtës,
U bëra mik breshkës:
E përcjell I mrekulluar,
përditë duke udhëtuar,
endjeve pa pushuar
me shtëpinë mbi shpinë!

Vërtet e do shumë,
Si askush tjetër,
E ruan kur është e re,
edhe kur duket e vjetër,
Kurrë nuk e lë vetëm,
As zgjuar as në gjumë…

Lodhur shumë e shkreta,
Bota krejt pa fund,
Pa arritur kund,
Ec e ec e ec,
Horizonti diku ngec!
As largohet, as afrohet
Jo, me të ajo nuk ngatërrohet…

Vjeshta
i prin ardhjes së dimrit,
Breshka
nuk po i ndahet udhëtimit!
As unë
Nuk i ndahem shkrimit.



Vjeshta poliglote

Blerina me krenari e thot:
kam bindje se vjeshta
është artiste e rrallë,
punëtore, kërkuese, plot kthesa…!

Kudo plot ndryshime,
plot gjallëri,
e vetëdishme si njeri,
plotësisht poliglot!

Shiko, bërë një bukurinë,
edhe shkurret e shtogut
i ka bërë piktura,
si të punuara
nga dorë e Van Gogut!

Kur luan me erën
krijon harmoni,
sikur ka dhuntinë e Ҫajkovskit
për të krijuar simfoni.

Duke e ruajtur me xhelozi
ritmin, rimën, harmoninë,
sikur ndikuar nga De Rada e Agolli
selit hapësirës poezinë…

O, ja si shtrihet natyrës,
si endet në fushë e mal?!
Sikur nën tingujt e vendlindjes,
drejtuar nga shkopi i Fahri Beqirit,
po na organizon kudo festival?!



Piktorja vjeshtë

I thashë:
Përshëndetje, vjeshtë!
Ajo heshti.
po pikturonte gjetheve, në vreshtë!

Mandej doli dielli,
bryma se nga u tret,
vjeshta prapë e heshtur,
duke vazhduar me brushën e vet!

Drunjët u përflakën,
qielli u bë i artë,
majëbjeshka u zbardh
diku horizonti u bë i zjarrtë.

Pemët e arrira
morën rrugën drejt tregut,
piktorja sikur u deh nga këngët e zogjëve,
nisi të derdhte ngjyra luginës e bregut!



Ditëlindja e Daorsës

I themi:
Daorsa, je rritur,
Ke lëshuar shtat,
Faqja të është ndritur!

Ajo na përqafon
E qesh,
Na do, me bindje,
Andaj luan e këndon,
Punon e nuk pushon…
Sot
Duke na nderuar edhe më shumë,
Në këtë ditë të madhe
Me emrin: ditëlindje!



Nëpër tonën Shqipëri

Rrup e tup, në Shkup e Shkodër,
Me një qerre,me një lodër,
Bëjmë pushimin në një kodër,
Na sjell dardha ketri i vogël,
nuk përtypet asnjë kokërr!

Mandej nisemi rrap e tap
Kemi synim për në Llap,
Në Drenicë pushojmë pak,
Pimë kafe bërë në oxhak,
Shoqëruar nga një plak.

Më befasoi një mik:
“Ejani këndej, në Kaҫanik,
Kemi mjaltë në fllanik,
S’ka si Sharri për piknik,
E pimë tamblin me shinik!”

Kur, do ti nga Skrapari
Vjen mesazhi i një djali:
“Një ari doli nga mali
Dhe s’del kush që ta ndali…
O, një kurorë na e fali!”

Epo, nisemi tup e rrup
Sa në Shkodër, sa në Shkup,
Sa në Vlorë, sa në Prishtinë,
Hapin tonë e bëjmë madhështi
Nëpër tonën Shqipëri…