Nga lashtësia jonë
Përgatiti: Rrahim Sadiku
Rrënjët e besimit ilir janë parahistorike, të lidhura ndoshta me një periudhë parailire, pellazgjike e më tej, po ajo që ka arritur deri te ne vjen nga epoka e neolitit (që shtrihet në vitet 6000- 2001para erës sonë) e ndoshta edhe më e hershme. Kurse periudha e që lidhet drejtpërdrejt me këtë popull të lashtë, tregon se qytetërimi ilir paraqet formacion organizativ, juridik dhe ushtarak, që luajti rol të veҫantë në zhvillimet kulturore e historike në Gadishullin e sotëm Ballkanik. Shkencëtarët kanë vërtetuar se mitologjia ilire dhe qytetërimi ilir u kanë dhënë shumë edhe qytetërimit dhe mitologjisë greke e romake.
Politeizmi është thelbi i besimit dhe e sistemit mitologjik ilir, gjë e kjo e përbashkët edhe me popujt tjerë të asaj kohe. Shumica e figurave tëbesimit ilir ishin njerëz me aftësi fizike e mendore shumëdimensionale, po shumë prej tyre kishin ishin të gërshetuar me qenie të tjera të fuqishme, por disa edhe kishin formë gjallesash të ndryshme, që flisnin, udhëzonin dhe shpërblenin ose ndëshkonin ata që kishin dashurinë ose mërinë e tyre. Edhe mbretërit ilirë, në mitologjinë popullore kishin tipare të hyjnive dhe kishin një vendqëndrim madhështorë, zyrtarosht të caktuar dhe të vënë në shërbim të shtetit ilir e të dinastisë që ishte në pushtet. Kishte edhe hyjni që ishin në trajtë drurësh (shkencërisht: dendromorfizmi) që është gjithashtu një tjetër formë e hershme e mitologjisë ilire. Pylli i shenjtë, që i kushtohet një hyjnie parakupton, së pari një kultëzim më të hershëm të vetë atij, pra, kemi jehona të dendromorfizmit.
Fakti që sot pjesa më e madhe e ish territoreve ilire banohet nga popuj që nuk kanë lidhje kulturore e shpirtërore me ilirët, dëmton shumë shkencat që merren me ilirologjinë, sidomos mitologjinë ilire. Ndodh kjo sepse ato vende tashti nuk kanë ndonjë interes të theksuar për të hulumtuar e studiuar trashëgiminë ilire dhe kjo ka ngushtuar mundësinë e hulumtimeve, studimeve e krahasimeve gjithandej ku kërkohte dhe është ngushtuar më tepër në territoret ku sot jetojnë shqiptarët, pasardhësit e ilirëve. Prandaj studimet e e lashtësisë ilire lidhen më shumë me trojet e sotme shqiptare, po deri diku edhe ato kroate, ku në disa segmente ende gjallëron vetëdija e prejardhjes ilire.
Hyjni të besimit Ilir Përgatiti: Rrahim Sadiku
Rrënjët e besimit ilir janë parahistorike, të lidhura ndoshta me një periudhë parailire, pellazgjike e më tej, po ajo që ka arritur deri te ne vjen nga epoka e neolitit (që shtrihet në vitet 6000- 2001para erës sonë) e ndoshta edhe më e hershme. Kurse periudha e që lidhet drejtpërdrejt me këtë popull të lashtë, tregon se qytetërimi ilir paraqet formacion organizativ, juridik dhe ushtarak, që luajti rol të veҫantë në zhvillimet kulturore e historike në Gadishullin e sotëm Ballkanik. Shkencëtarët kanë vërtetuar se mitologjia ilire dhe qytetërimi ilir u kanë dhënë shumë edhe qytetërimit dhe mitologjisë greke e romake.
Politeizmi është thelbi i besimit dhe e sistemit mitologjik ilir, gjë e kjo e përbashkët edhe me popujt tjerë të asaj kohe. Shumica e figurave tëbesimit ilir ishin njerëz me aftësi fizike e mendore shumëdimensionale, po shumë prej tyre kishin ishin të gërshetuar me qenie të tjera të fuqishme, por disa edhe kishin formë gjallesash të ndryshme, që flisnin, udhëzonin dhe shpërblenin ose ndëshkonin ata që kishin dashurinë ose mërinë e tyre. Edhe mbretërit ilirë, në mitologjinë popullore kishin tipare të hyjnive dhe kishin një vendqëndrim madhështorë, zyrtarosht të caktuar dhe të vënë në shërbim të shtetit ilir e të dinastisë që ishte në pushtet. Kishte edhe hyjni që ishin në trajtë drurësh (shkencërisht: dendromorfizmi) që është gjithashtu një tjetër formë e hershme e mitologjisë ilire. Pylli i shenjtë, që i kushtohet një hyjnie parakupton, së pari një kultëzim më të hershëm të vetë atij, pra, kemi jehona të dendromorfizmit.
Fakti që sot pjesa më e madhe e ish territoreve ilire banohet nga popuj që nuk kanë lidhje kulturore e shpirtërore me ilirët, dëmton shumë shkencat që merren me ilirologjinë, sidomos mitologjinë ilire. Ndodh kjo sepse ato vende tashti nuk kanë ndonjë interes të theksuar për të hulumtuar e studiuar trashëgiminë ilire dhe kjo ka ngushtuar mundësinë e hulumtimeve, studimeve e krahasimeve gjithandej ku kërkohte dhe është ngushtuar më tepër në territoret ku sot jetojnë shqiptarët, pasardhësit e ilirëve. Prandaj studimet e e lashtësisë ilire lidhen më shumë me trojet e sotme shqiptare, po deri diku edhe ato kroate, ku në disa segmente ende gjallëron vetëdija e prejardhjes ilire.
Iliri shtrihej edhe me kuptimin e hyjnishëm në mbarë Gadishullin Ilirik dhe është eponim i tërë popullit të lashtë e të madh ilir. Legjenda për të thot: "Iliri ishte biri i Polifemit dhe i Nimfës Galatea... Bijtë e Ilirit qenë Enkeleu, Autari, Dardani, Medi, Taulanti, Perrebi, kurse vajzat qenë Partha, Daortha, Dasara etj., nga kanë rrjedhur taulantët, perrebejtë, enkelejtë, dardanët, parthinët, dasaretët, daorsët, darsejtë e të tjerë... Thonë, se Autari pati për bir Panonin ose Paionin.
Redoni është hyjni madhore dhe qendrore, më kryesori përsa i përket shtrirjes në trevat ilire, ndihmëtar në ngritjen e qyteteve, frymëzues i kulturës dhe i lulëzimit të shtetit ilir. Atë e hasim në punime ikonografike, në të cilat ka formën e një djaloshi me një kapelë ilire, të dhënë në profil dhe shoqërohet me delfinin, si atribut i hyjnisë.
Medauri ishte hyni ilire e luftës. Në besimet ilire ishte shumë i rëndësishëm. Qendër e njohur e kultit të Medaurit ishte Rizoni, por ndoshta dhe varret monumentale në Selcën e Poshtme, ku janë të skalitura atributet e hyut, siç janë mburoja ilire me rrathët e saj koncentrikë karakteristikë dhe përkrenarja. Edhe për këtë hy kemi një paraqitje ikonografike. .
Medauri dhe Redoni kanë emra etnikisht ilirë.
Epidamni është hyjni i taulantëve, hero-kult, që mbahej si themelues të qytetit të tyre, Durrësit të sotëm, i cili ndërron shumë pas ardhjes së kolonistëve daorë, gjatë vitit 627 para erës sonë. Ai u kultëzua si krijues jo vetëm i qytetit, por edhe i gjenealogjisë legjendare të dinastisë mbretërore ilire me qendër qytetin dhe me arealin e tij të gjërë. Në shumë raste atë e kemi një hero vendas, jo një hyjni në kuptimin e vërtetë të fjalës. Krijimi i kultit të tij është në natyrën e krijimit të miteve të heronjve, të hyjnizimit të kultit të të parëve.
Dyrrahu sipas besimit ilir ishte nipi i Epidamnit. Atë e lindi Melisa, bija e Epidamnit, me hyun e detit. Në krahasim me gjyshin, Dyrrahu edhe lindjen e ka gjysëm të hyjnizuar. Një kohë Durrësi kishte emrin e të dyve, më tej emri Dyrrah u bë përfundimtar. Origjina e kultit të Dyrrahut vjen nga bota e mitologjisë detare, siç ka ndodhur me shumë legjenda të tjera ilire.
Melisa ishte Nimfë e shndërruar në bletë, e ëma e Dyrrahut. Kulti i saj ka qenë shumë i fortë te banorët ilirë të qytetit e të rrethinave. Aq e vërtetë është kjo, saqë në bregdet vendi ku sipas legjendës u bë bashkimi i saj me hyun e detit u quajt Melison. Figura e bletës është motiv ikonografik i dyrrahasve të vjetër, me të lidhet edhe vera e tyre e famshme e fermentuar prej mjalti,. Melisa është kult i lidhur me detin e njëkohësisht edhe një kult i pastokës bujqësore. Ky fakt i fundit e thekson karakterin autokton të kultit.
Kadmi është nga perënditë më të para ilire, i gjetur i vizatuar në një shkëmb te varret monumentale te Selca e Poshtme. Vizatimi fillimisht paraqet një kalorës ilir, hipur mbi kalë, me
armatim të dallueshëm ilirik dhe prapa krahëve ka figurën alegorike të një dragoi, që
përfaqëson mitin e Kadmit, që njihet edhe si mbret te fisi i Enkelejve. Kjo kryevepër në miniaturë e artit ilir, i takon shekullit III p.e.s.
Joni ishte i biri i Dyrrahut sipas të cilit quhej Durrësi i sotëm, por legjenda e Jonit i përket territorit të Ilirisë së Jugut dhe të Epirit ilir. Topografia e legjendës përfshin një hapësirë shumë të madhe.
Nesti ishte hyjni dhe emër i një lumi ilir. Ishte symbol i kultit të ujit te mesapët, në Italinë e Jugut.
Diana Kandave është hyjni shumë e nderuar e Kandavëve (fisi i njohur ilir). Në afërsi të parthinëve kandavët kishin një tempull të rëndësishëm , atë të Dianës, mbi rrugën Egnatia përbri shtegut në lindje të Skampës (Elbasanit). Në të vërtetë, topografia e përhapjes së këtij kulti është gjetur edhe te deokleasit (në Mal të Zi), ku në altar është bërë një kushtim kushtuar Dianës. Kurse kulti i Dianës (ky emër, siç e ka shtjelluar në një studim të tij Çabej, ka dhënë emrin Zana) te ilirët ka parasysh një hyjneshë vendase me emrin romak ose dhe me emrin grek Artemis. Disa relieve me përfytyrimin e kësaj hyjneshe vendase studiuesit i kanë lidhur me kultin e vegjetacionit, të pjellshmërisë, të stinëve.
Dioni Duali ishte hyjni e ilirëve paionë. Dijetarët i ka tërhequr vëmendjen cilësimi i tij, që është shpjeguar nga Jokli e Çabej me fjalën shqipe "dej, me u de". Në të parakuptohen edhe ceremonitë e karakterit dioniziak, ku njerëzit pinin, gëzonin dhe deheshin.
Derroni është hyjni e ilirëve peionë. Ky emër hyu është dhe në monedhat e mbretit Lykeu të këtij fisi, (rreth viteve 335-295 para erës sonë). Monedhat tregojnë një pendë qe. Çabej bën zbërthimin etimologjik të Derranit, duke e lidhur me një nënfis ilir, derranët, "një polem bujqish dhe e lidh edhe me shqipen "djerrë".
Dardania ishte hyjnia kryesore e Dardanisë. Atë e hasim në një mbishkrim të Dardanisë antike, në document latin,si "Dardaniae sacrum"). Kulti i Dardanisë është kult pajtor i tërë krahinës së madhe ilire.
Andini ishte hyjni e trevave dardane. Emri i tij është gjetur në një monument mermeri pranë Kaçanikut, në kufi të Dardanisë dhe të Maqedonisë. Emri futet në repertorin onomastik ilir.
Anzotika. Hyjneshë e liburnëve me atribute të hyjneshës së bukurisë dhe të dashurisë (Afërditës).
Emri i saj është skalitur në një monument në Flamonën e vjetër (Plomini i sotëm).
Ika. Nimfa e një lumi në Liburni (po dhe në Flamona), edhe kjo me atribute të Afërditës.
Lutossika. Përsëri emër nimfe i trevës liburne.
Latra. Nimfë e përafërt me nimfat e tjera të miteve liburne.
Sentona. Një nimfë tjetër lokale (e së njëjtës trevë).
Bindi njihet si hyjni kryesore e fisit ilir të japodëve.
Thana dhe Vidasi kudo na dalin si një çift hyjnor ilir, që dvshmohen në disa monumente të bëra nga ilirët.
Tadeni është hyjni e rëndësishme ilire. Për të është gjetur dëshmi në një altar sakrificash jo larg Sarajevës.
Mezana ka qenë hyjni supreme e daunëve dhe mesapëve dhe lidhet me fjalën shqipe, mëz, kalë i ri. Kjo është për arsyen, se ilirët i flijonin në kushtime e në ceremoni të veçanta kuaj.
Parthini ishte hyjnia kryesore i ilirëve parthinë, fis i rëndësishëm në afërsi të Durrësit, të mpleksur me sa duket edhe me taulantët dhe kjo ka ndikuar që shkencëtarët të besojnë se Parthini ka qenë hyjni e banorëve bregdetarë.
Drakoni dhe Drakena ishin çift hyjnish. Është shënuar fakti i ekzistencës së tyre në një mbishkrim i gjetur afër Shkupit.
Boa njihet si hyjni ilire në formë gjarpri.
Nutrika ishte yjneshë e ilirëve veriorë, mbrojtëse e fëmijëve.
Tato ishte hyjni e nderuar në trevat dardane.
Në shtyllëzat mbivarrore të Durrësit del shpesh në shekujt III – I p.e.s. emri Tato si ilir.
Dauni ishte hyjni e fisit të daunëve, që jetonin në trevat e sotme të Italisë dhe në besimet ilire është eponim i Daunisë, ndër hyjnitë më të vjetra ilire.
Logetët është emërtim që përdornin mesapët për motrat e fatit. Emërton hyjni me rrezatim e ndikim të gjithmbarshëm për trevat e gjëra ilire.
Në Dodonë lisi i shenjtë formonte, në fakt, një tempull në natyrë, ose, më saktë, një paratempull. Këtu nuk ishte kult vetëm lisi, druri i shenjtë, i cili më vonë u lidh me një hyjni të antropomorfizuar, supreme, siç qe Zeusi dodonas.
Një figurë njeriu të ulur, me pamje antropomorfe, quhet dëshmia e parë e ikonografisë së hyjnive ilire dhe mbetet e pranushme edhe deri në shekujt IV - I para erës sonë.
Hyjnia e lumit Vjosa gjithashtu ka pamje antropomorfe dhe ka dukjen e një plaku, me flokë e me
mjekër dhe i shtrirë.
Hyjni e gjetur në radhën e mbetjeve nga besimet ilire është edhe Sfinksi, nga shekulli III p.e.s. i cili paraqet një figure nga bronxi, me fytyrë të bukur femre, me krahë shqiponje e me kthetra luani. Është gjetur në mbetjet e qytetit ilir Antigonea.
Nga besimet ilire na vjen edhe një kokë hyjnie, e gdhendur në një gurë gëlqeror, që i takon shekullt V para erës sonë, e gjetur në Durrës.
Hyjni tjetër ilire Lembe, e cila paraqitet me formën e anijes tipike të lembëve ilirë, sipas së cilëve edhe e ka marrë emrin.
Figurë tjetër kafshe të shenjtë te ilirët ka qenë dhe kali. Shndërrimi i motiveve zoomorfe në floreale është vënë re në Iliri, por edhe në Thraki.
Figurë nga më kryesoret e regjionit të vjetër ilir është padyshim gjarpëri. Për rolin e kësaj kafshe të shenjtë, të kultizuar në një lak kohor bukur të gjatë, ka mbledhur një material të hollësishëm
